دلایل قرآنی و روایی بر اهمیت احکام فقهی

حجت‌الاسلام والمسلمین سجاد بیگی، کارشناس مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی قم و رابط نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه علمی کاربردی چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به اینکه فراگیری احکام دین یکی از مهم‌ترین واجبات اسلام و دارای اهمیت ویژه‌‌ است، اظهار کرد: درک و فهم صحیح نسبت به احکام و عمل بر طبق آن تضمین‌كننده سعادت انسان است زیرا كسی كه اسلام را به‌عنوان دین خود بر می‌گزیند باید برنامه‌‌های آن‌را به طور كامل در تمامی قلمروهای زندگی خود بپذیرد و رفتار و عملكرد خویش را مطابق با احكام دین تنظیم کند.

وی ادامه داد: برای انجام چنین تكلیفی می‌‌طلبد فرد مسلمان نسبت به احكام دینی مورد احتیاج شناخت پیدا كرده و بتواند آن‌را در زندگی خود اجرا کند. بر این اساس، قرآن كریم و روایات ائمه هدی(ع) بر این موضوع تأکید بسیار داشته و ما را به یادگیری احکام دین تشویق و ترغیب كرده‌‌اند و از خسارت‌های فراوان ناآشنایی به احكام شرعی بر حذر می‌دارند.

بیگی با استناد به چند روایت در بیان اهمیت فقه و احکام دینی، گفت: حضرت امام علی(ع) در این‌باره می‌فرمایند: أَيُّهَا اَلنَّاسُ اِعْلَمُوا أَنَّ كَمَالَ اَلدِّينِ طَلَبُ اَلْعِلْمِ وَ اَلْعَمَلُ بِهِ أَلاَ وَ إِنَّ طَلَبَ اَلْعِلْمِ أَوْجَبُ عَلَيْكُمْ مِنْ طَلَبِ اَلْمَالِ إِنَّ اَلْمَالَ مَقْسُومٌ مَضْمُونٌ لَكُمْ قَدْ قَسَمَهُ عَادِلٌ بَيْنَكُمْ وَ ضَمِنَهُ وَ سَيَفِي لَكُمْ وَ اَلْعِلْمُ مَخْزُونٌ عِنْدَ أَهْلِهِ وَ قَدْ أُمِرْتُمْ بِطَلَبِهِ مِنْ أَهْلِهِ فَاطْلُبُوهُ؛ اى مردم بدانيد كمال دين طلب علم و عمل به آن است، بدانيد كه طلب علم بر شما از طلب مال لازم‌تر است زيرا مال براى شما قسمت و تضمين شده، عادلى(كه خداست) آن‌را بين شما قسمت كرده و تضمين نموده و به شما می‌رساند اما علم نزد اهلش نگهداشته شده و شما مأموريد كه آن را از اهلش طلب كنيد، پس آن را بخواهيد.

این کارشناس مذهبی ادامه داد: همچنین در حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده است: «فرا گرفتن یک حدیث درباره حلال و حرام از شخصی راستگو، برای تو بهتر از دنیا و زر و سیم‌‌های آن است». روایت است که مردی به امام صادق(ع) عرض كرد: فرزندی دارم كه دوست دارد مسائل حلال و حرام را از شما بپرسد و از مطالبی كه اهمیت ندارد و به دردش نمی‌‌خورد، پرسش نمی‌‌كند، حضرت فرمودند: «آیا بهتر از حلال و حرام سؤالی هست كه مردم بپرسند؟». در حدیث دیگری از ایشان آمده است که فرمودند: «در دین خدا دانا و فقیه شوید و مانند اعراب زمان جاهلیت نباشید(كه از احکام خدا و معارف دینی بی‌خبر بودند)، کسی که در دین خدا دانا و بصیر نگردد، خداوند متعال در روز قیامت هرگز به او نظر لطف نمی‌افکند و بر پاکیزگی اعمالش مهر تأیید نمی‌گذارد».

ضرورت مراجعه به فقها

کارشناس مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی قم با تصریح اینکه علم فقه یكی از مقدس‌ترین علوم ارزنده‌ اسلامی و عهده‌دار بیان روش صحیح بندگی خداوند متعال است، بیان کرد: بر این اساس، پژوهندگان این حوزه در زمان حیات ائمه معصومین(ع) فراوان بودند و پرداختن به احکام دین رونقی چشم‌گیر داشت؛ به‌ویژه در زمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) احکام به اوج خود رسید و دانشمندان بسیاری در مسائل مختلف دینی و فروع احكام در محضر آن دو پیشوای بزرگ شیعه پرورش یافتند.

بیگی تأکید کرد: در زمان ائمه معصومین(ع) خود آن بزرگواران عهده‌دار بیان احكام الهی بودند و نیز آن‌‌را بر عهده‌ اصحاب و شاگردان خاص خود می‌گذاردند؛ افراد فاضل و مایه‌دار و با فضیلتی مانند زراره‌ محمّد بن مسلم، ابو بصیر و ابان بن تغلب، مسائل حلال و حرام و احكام دین را در اختیار مردم می‌گذاشتند و ائمه(ع)، مردم را به آنان ارجاع می‌دادند. نقل شده است كه عبدالله بن ابی یعفور می‌گوید: به امام صادق(ع) عرض كردم در هر وقت، برای من ممكن نیست شما را ببینم و محضر شما شرفیاب شوم و از طرفی چه بسا شخصی از شیعیان می‌آید و مطالبی را از من می‌پرسد و من پاسخ همه مسائل او را نمی‌دانم، وظیفه‌ام چیست؟ حضرت فرمودند: «چرا به محمد بن مسلم مراجعه نمی‌كنی؟ هر چه ندانستی از او بپرس كه او از پدرم امام باقر(ع) مسائل را فرا گرفته و در نزد آن حضرت آبرومند و محترم بود.

وی با تأکید بر اینکه در عصر غیبت امام زمان(عج) بیان حلال و حرام و روشنگری برنامه‌های زندگی جامعه به فقهای جامع‌الشرایط محول شده است، افزود: در اینجا فتوی و تقلید موضوعیت رواج یافته‌اند و لزوم مراجعه به فقها و عالمانی که راه اجتهاد و فقاهت را با وسعت و گستردگی خاص آن طی کرده‌اند آشکار می‌شود.

بیگی ادامه داد: تقلید از مجتهد به حکم عقل و منطق ضرورت دارد و به معنی پیروی کورکورانه، که اسلام با تمام قوا با آن مبارزه کرده و قرآن آن‌را یکی از ناپسندترین صفات انسانی معرفی می‌کند، نیست. در واقع، تقلید به معنی مراجعه فرد غیرمتخصص در مسائل دینی به متخصص در دین است که امام عسکری(ع) در حدیثی این مطلب را تأیید می‌کنند و می‌فرمایند: وَاَمّا مَنْ کانَ مِنَ الفُقَهاءِ صَائِنا لِنَفْسِهِ حافِظاً لِدینِهِ مُخالِفاً لِهَواهُ مُطیعاً لِاَمرِ مَولاهُ فَلِلْعَوامِ اَنْ یُقَلِّدُوهُ؛ هر یک از فقها که بر نفس خود مسلط باشد و دین خود را حفظ کند، با هوای نفس خود مخالفت ورزد و امر خدا را اطاعت کند، بر همگان واجب است که از او تقلید کنند.

رابط دفتر نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه علمی کاربردی استان تصریح کرد: اظهار نظر در مسائل دینی و احکام شرعی بر کسانی که به رتبه اجتهاد نرسیده‌اند و با ادله احکام، آشنایی ندارند جایز نیست. بنابراین بر مؤمنان واجب است در احكام دینی و مسائل شرعی به مرجع تقلید و اسلام‌‌شناس مورد اعتماد، مراجعه کنند.

ضرورت یادگیری احکام فقهی قبل از شروع کسب و کار

این کارشناس مذهبی در استان یکی از آثار یادگیری احکام شرعی در امور اقتصادی و معاملات را مصون ماندن فرد از گرفتاری در باتلاق ربا دانست و توضیح داد: یکی از توصیه‌های دین مبین اسلام برای رشد و توسعه جامعه اسلامی و استقلال مالی مسلمانان اهمیت به تجارت و کسب و کار است. خداوند در آیه ۱۲ سوره مبارکه فاطر می‌فرمايد: «وَتَرَى الْفُلْكَ فِيهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ و كشتى را در آن موج‏ شكاف مى‌بينى تا از فضل او روزى خود را جست‌وجو كنيد و اميد كه سپاس بگزاريد. امیرالمؤمنین(ع) نیز در حدیثی می‌‏فرمایند: تجارت کنید، چون تجارت باعث می‏‌شود از آنچه در دست مردم است، بی‌‏نیاز شوید. حضرت در فرمان خود به مالک اشتر می‏‌فرمایند: «درباره بازرگانان و صاحبان صنایع توصیه می‏‌کنم که ‏با آنان به‌ خوبی رفتار کنید، چه گروهی که در شهر و دیار خود و چه آن‌ها که در خارج از محل زندگی‌شان به تجارت و رفت ‏و آمد می‏‌پردازند، زیرا آن‌ها آنچه مردم نیازمندند، از نقاط دوردست فراهم می‏‌آورند.»

بیگی تصریح کرد: اگرچه از نظر اسلام تجارت و کسب و کار امری بسیار ارزنده و مفید به حساب می‌آید، اما از سوی دیگر در احادیث بسیاری پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) بر فراگیری احکام شرعی تجارت تأکید کرده‌اند. در واقع هر شخصی می‌خواهد به تجارت و كسب و کار بپردازد و وارد بازار شود، بايد ابتدا نسبت به حقوق تجارت در اسلام آشنا و احكام آن را بداند، تا به گناه و معصيت بزرگ الهی يعنی ربا و معاملات نامشروع و باطل چون کم‌فروشی و گران‌فروشی نيفتد.

وی با یادآوری کلام اميرالمؤمنين حضرت علی(ع)، گفت: ایشان فرمودند: یا مَعشَرَ التّجار الفِقه ثُمّ المَتْجر الفقه ثُمَّ المَتجر والّله للرِبَا فِی هذِهِ الامَّة أَخفَی مِن دَبِیب الَّنمل علی الصّفا؛ ای جامعه تجار و معامله‌گر، اول یادگیری مسائل شرعی تجارت، بعد تجارت. به خدا سوگند ربا در میان این امت، پنهان‌تر از صدای پای مورچه بر روی سنگ است.

بیگی با تأکید بر اینکه اگر انسان دقت کافی در یادگیری احکام شرعی نداشته باشد و معامله به صورت باطل انجام گیرد، اموال به دست آمده نیز حرام خواهد بود، گفت: تصرف و استفاده از چنین مالی جایز نیست و اگر خود یا خانواده‌اش از آن مال حرام استفاده کنند، اثر سوء آن را تجربه خواهند کرد و به علاوه، در قیامت هم مورد بازخواست خواهد بود. امام راحل(ره) در این خصوص می‌فرماید: واجب است بر هر کسی که تجارت می‌کند و سایر معاملات را انجام می‌دهد، احکام شرعی آن‌ها و مسائل مربوط به آن‌ها را یاد بگیرد تا معاملات و تجارت‌های صحیح و باطل را بشناسد.

کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی تأکید کرد: می‌دانیم که خرید و فروش برخی کالاها و عرضه بعضی از خدمات ممنوع و حرام است و نیز پاره‌ای از روش‌های معامله از نظر اسلام جایز نیست‌، همچنین خریدار و فروشنده حقوقی دارند که در معامله باید رعایت شود. بنابراین قبل از معامله باید از این امور اطلاع کافی داشته باشیم تا گرفتار کسب حرام نشویم. همچنین امام علی(ع) می‌فرمایند: مَن اتّجَرَ بِغَیر فِقهٍ ارتَطمَ فِی الرِبا؛ کسی که بدون آشنایی با فقه تجارت کند، در باتلاق ربا فرو می‌رود. 

بیگی افزود: فراگیری احکام تجارت در موفقیت کسب‌وکار نقش بسیار مهم و اساسی دارد، چرا که این مهم باید بر اساس قواعد و مقررات اسلامی بنا شده باشد، لذا یادگیری احکام خرید و فروش برای داد و ستد بسیار ضروری است که مراجع عظام تقلید تأکید دارند یاد گرفتن احکام معاملات به قدر نیاز لازم است.

وی با تأکید بر اینکه بسیاری از گرفتاری‌ها ناشی از عدم اطلاع از احکام دینی در حوزه کسب و کار است که انسان را احتمالاً دچار اعمال ناشایست ربوی خواهد کرد، گفت: این کار در اسلام بسیار مورد نکوهش قرار گرفته است. بازاریان و اصناف از اقشار تأثیرگذار انقلاب هستند و آحاد جامعه اسلامی برای انجام معاملات سالم قطعاً نیاز به دانستن فقه در کسب و کار دارند تا هم سلامت معاملات حفظ شود و هم نزاع و درگیری در این زمینه بین مسلمانان پیش نیاید.