فقه کسب‌وکار؛ ضرورتی که بازاریان باید بشناسند

حجت‌الاسلام والمسلمین سجاد بیگی، کارشناس مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی قم و رابط نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه علمی کاربردی چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به جایگاه و اهمیت کار از دیدگاه اسلام، اظهار کرد: یکی از شئون جدایی‌ناپذیر از زندگی انسان در دنیا، مشغول شدن به انجام کاری است که فرد به وسیله آن بتواند ضمن کسب درآمد، نیازهای مادی خود و خانواده را تأمین کند.

وی ادامه داد: ابن عباس روایت کرده که رسول خدا(ص) هر گاه مردی را می‌دیدند و از او خوششان می‌آمد و از دیدارش خوشوقت می‌شدند می‌پرسیدند که آیا حرفه و شغلی دارد؟ اگر در جواب گفته می‌شد که وی فردی بیکار است و هیچ شغلی ندارد، آن بزرگوار ناراحت می‌شدند می‌فرمودند: «سَقَطَ مِنْ عَیْنی» یعنی از چشمم افتاد و فرد بیکار در نظر من ارزشی ندارد. اطرافیان می‌پرسیدند: یا رسول اللّه! چرا این افراد را دوست نمی‌دارید؟ پیامبر(ص) می‌فرمود: برای اینکه اگر مؤمن شغلی نداشته باشد که با آن امرار معاش کند، برای امرار معاش، از دین خود خرج خواهد کرد.

بیگی با تأکید بر اینکه اسلام کسب‌وکار، تحصيل مال و ثروت و به‌طور کلی فعاليت‌های اقتصادی مطابق با موازين اسلامی را عبادت و موجب اجر و ثواب می‌داند، افزود: رسول اکرم(ص) در این خصوص می‌فرمایند: الْعِبَادَةُ سَبْعُونَ جُزْءً أَفْضَلُهَا جُزْءً طَلَبُ الْحَلَال، عبادت هفتاد جزء است و بالاترین و بزرگترین جزء آن کسب حلال است.

این کارشناس مذهبی در استان بیان کرد: مطلب مهم اينجاست که پيشوايان بزرگ اسلام تأکيد بسيار زيادی داشته‌اند که مسلمانان مسائل و احکام مربوط به اقتصاد اسلامی را ياد بگيرند تا هرگز دچار تخلف از موازين اسلامی نشوند. حضرت اميرمؤمنان علی(ع) تاجران و کسبه را مخاطب ساخته و سه مرتبه به آنان فرمودند: «اَلْفِقهُ ثُمَّ الْمَتْجَرُ» يعنی نخست احکام و مسائل شرعی را ياد بگيريد سپس به تجارت مشغول شويد. همچنین امام محمدباقر(ع) فرمودند که امام علی(ع) هر روز صبح در يکايک بازارهای کوفه در حالیکه تازيانه خود را بر دوش نهاده بودند گردش می‌کردند و به هر يک از بازارها که می‌رسيدند می‌ايستادند و به آن‌ها می‌فرمودند: «خير و برکت را از خداوند بخواهيد و سختگيری را کنار گذاشته معاملات را با سهولت انجام بدهيد. ميان خريداران فرق مگذاريد و خود را با حلم و حوصله آراسته کنيد، از دروغگويی و قسم خودداری کنيد و از ظلم و اجحاف جداً بپرهيزيد. يار و ياور مظلومان باشيد و هرگز به رباخواری نزديک مشويد و پيمانه و ميزان را مراعات کنيد. از حق مردم کم نگذاريد و در راه فساد و تباهی هرگز گام مگذاريد. به اين ترتيب همه بازارهای شهر را گردش و احکامی را که ستون فقرات اقتصاد اسلامی است بيان می‌کردند.

بیگی در خصوص اهمیت فراگیری اصول و احکام فقهی کسب و کار برای تاجران، گفت: دراین زمینه مراجع عظام تقلید نیز می‌فرمایند: يادگرفتن احكام معاملات به‌قدری كه مورد احتياج است لازم است و اگر ياد نگيرند ممكن است به حرام بيفتند و معامله باطلی انجام بدهند.

بیشتر بخوانید:

• دلایل قرآنی و روایی بر اهمیت احکام فقهی

اصول و معیارهای شرعی در کسب‌و‌کار

این کارشناس مذهبی در استان در ادامه به بیان مصادیق و مواردی از احکام فقهی کسب‌وکار پرداخت و توضیح داد: اگر تاجر بداند در ميان معاملاتی كه می‌کند هم معامله حرام و باطل و هم حلال و صحيح است و نتواند تشخيص دهد، یادگیری احكام آن‌ها و يا ترک آن معاملات واجب است. امام صادق(ع) در این خصوص فرمودند: «كسی كه می‌خواهد خريد و فروش كند، بايد احكام آن را ياد بگيرد و اگر پيش از يادگرفتن احكام آن، خريد و فروش كند، به‌واسطه معامله‌های باطل و شبهه‌ناک به هلاكت می‌افتد».

بیگی تصریح کرد: مستحب است فروشنده بين مشتری‌ها در قيمت جنس فرق نگذارد، سخت‌گيری نكند و كسی كه با فروشنده معامله كرده اگر پشيمان شود و از او تقاضا كند كه معامله را به هم بزند، بپذيرد.

وی نهی از سوگند خوردن در کسب و کار را یادآور شد و بیان کرد: قسم خوردن در هر عصر و زمانی حتی زمان پیامبر اکرم(ص) و ائمه‌اطهار(ع) رایج بوده است؛ از این‌رو در آیات و روایات به‌شدت از آن نهی شده و به مضرات و پیامدهای منفی آن اشاره شده است. از نظر اسلام اصولاً سوگند یاد کردن کار خوبی نیست و در آیه ۲۲۴ سوره بقره آمده است: «وَلاَ تَجْعَلُواْ اللّهَ عُرْضَةً لِّأَیْمَانِکُمْ أَن تَبَرُّواْ وَتَتَّقُواْ وَتُصْلِحُواْ بَیْنَ النَّاسِ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» یعنی خدا را در معرض سوگندهای خود قرار ندهید. امام جعفرصادق(ع) با استناد به این آیه شریفه می‌فرمایند: «هیچ‌گاه به خدا سوگند یاد نکنید، چه راستگو باشید یا دروغگو».

بیگی سوگند را عامل تباهی سرمایه و سود دانست و توضیح داد: امام علی(ع) گروه دلالان را نصیحت کردند و فرمودند: «ای جماعت دلالان! کمتر سوگند بخورید؛ زیرا سوگند سرمایه را تباه و سود را نابود می‌کند». همچنین پیامبر اکرم(ص) در این خصوص فرمودند: «سوگند برای جلب مشتری مؤثر است؛ اما برکت را از کسب و کار می‌برد». لذا اگرچه ممکن است انسان با سوگند دروغ و فریب‌کاری به سود بیشتری در کسب و تجارت دست یابد، اما این رزق و سود به‌سبب شکستن حرمت خداوند متعال، مورد غضب حق‌تعالی می‌شود و نمی‌تواند برای صاحب آن برکتی داشته باشد و خوشی به همراه بیاورد، بلکه ضرر و زیان مالی به‌دنبال دارد.

کارشناس مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی با استناد به حدیثی از امام محمدباقر(ع)، گفت: ایشان می‌فرمایند: «از قسم خوردن پرهیز کن؛ زیرا قسم دروغ، صاحبش را به آتش دوزخ می‌کشاند». بنابراین یکی از اصول شرعی و اسلامی کسب‌و‌کار این است که انسان از سوگند در معامله شدیداً برحذر باشد چرا که اگر به‌راستی قسم بخورد، خدا را وسیله کاسبی خود قرار داده و عظمت باارزش خدا را پایین آورده که این عمل زشت و ناپسند است. انسان اگر به دروغ قسم بخورد، مرتکب گناه کبیره شده و عواقب گناه کبیره دامن‌گیر اوست.

بیگی یکی از کسب­‌های حرام را کسب از طریق کذب و دروغ بیان کرد و افزود: در گذشته اکتساب از راه کذب کمتر وجود داشت اما در زمان ما این موضوع بیشتر به چشم می‌خورد. امروزه دروغ و شایعه‌پردازی، در دنیا کار رایجی است. بعضی از روزنامه‌نگارها، وبلاگ‌نویس­‌ها یا کسانی که در رسانه‌های صوتی و تصویری کار می‌کنند، دروغ می‌سازند و بابت آن پول می‌گیرند. این یک معامله‌ای است که اگر بخواهیم بگوییم این معامله حرام است، لازمه‌اش این است که دروغ‌ گفتن حرام باشد، اگر فروشنده در انجام معامله، دروغ گفته باشد دچار معصیت و گناه شده است اما در صورتی که شرایط صحت معامله مراعات شده باشد، معامله صحیح است.

این کارشناس دینی بیان عیوب کالا هنگام معامله را نیز مهم خواند و گفت: گفتن عیب واجب نیست اما فروشنده نباید عیب کالا را مخفی کند یا دروغ بگوید، اگر مشتری عیب را نداند و بعد از معامله بفهمد، حق فسخ معامله یا دریافت اَرش را دارد.