بیشترین کاربرد تأویل توسط ائمه(ع) تطبیق مفاهیم بر مصادیق است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی مهدوی‌راد، استاد دانشگاه تهران، در مراسم رونمایی از کتاب «پژوهش‌های عاشورایی»، که به مناسبت میلاد باسعادت امام حسین(ع) در مؤسسه فهیم قم برگزار شد، گفت: مجموعه این کتاب که سخنرانی، مقاله، میزگرد و ... است خیلی خوب است ولی من یک انتقاد و اشکالی هم به آن دارم که در انتها اشاره می‌کنم و این سومین جلد از این مجموعه است و می‌توان تغییراتی را در مجلدات بعدی اعمال کرد. از جمله مطالب این کتاب، سخنرانی از آقای ادیب است که با عنوان «سیره معصومان، وحدت هدف و اختلاف در روش» منتشر شده و این عنوان برگرفته از یکی از مقالات شهید صدر است. زمانی که ابوزید در ایران در مقطع دکتری تحصیل می‌کرد تمام نوارهای مرحوم صدر را بازبینی کرد و نوشته که اصل این مقاله، مقاله بلندی است که برای دایرة‌المعارف مرحوم علامه سیدحسن امین نوشته شده بود و این عنوان را آقای امین انتخاب کرده بودند، ولی در این مجموعه مستقلا به نام آقای ادیب خورده است.

مهدوی‌راد بیان کرد: مطلب دیگر گفت‌وگوی آقای محمدتقی سبحانی با آقای اسفندیاری است. البته تحلیل سبحانی قابل قبول ولی دشوار است و اسفندیاری هم نکات خوبی دارند. سبحانی بحثش را به قسمتی از خطبه شقشقیه و 92 نهج‌البلاغه سوق می‌دهد؛ ایشان می‌گوید نوع حرکت و قیام امام حسین(ع) از نوع فرمایش امام علی(ع) است که فرمود: «لولا حضور الحاضر و قیام الحجه بوجود الناصر»؛ حرفشان این است که یک سیاستمدار هوشمند باید ساحات مختلفی از هدف را برنامه‌ریزی کند و اگر هر کدام محقق شد بهتر و اگر نشد انجام وظیفه است؛ یعنی امام حسین(ع) از ابتدا هدف شهادت را در ذهن داشتند.

وی با بیان اینکه تحلیل آقای سبحانی درست است، ولی به خوبی تحلیل آقای مغنیه نیست، تصریح کرد: محمدجواد مغنیه حضور الحاضر و قیام الحجه بوجود الناصر را وضعیت اجتماعی و اخلاقی و سیاسی و روزگار به هم ریخته عثمان و قیام الحجه را به صحنه‌ آمدن مردم می‌داند. در تحلیل آقای سبحانی دلیل مهم حرکت امام حسین(ع)، فساد و نابسامانی دوره یزید بود.

مهدوی‌راد تاکید کرد: مرحوم محمدتقی شریعتی گفته است که دو چیز در حاکمیت امویان اساسی بود؛ اول خلافت موروثی و دوم افراد نالایق در سمت‌های مختلف. اگر شورش مردم مدینه و دعوت کوفیان وجود نداشت، معلوم نبود امام(ع) در آن مقطع زمانی اقدام به قیام کنند. تحلیل مرحوم مغنیه دقیق است و عبدالکریم خطیب در کتاب علی بن ابیطالب(ع) تحلیل عالمانه و دقیقی را از امام علی(ع) و امام حسین(ع) ارائه کرده و اگر کسی بدون پیش‌فرض ذهنی آن را بخواند، فکر می‌کند یک شیعه متمایل به اهل سنت آن را نوشته است.

تحلیل طالقانی از رفتار امام علی(ع)

مهدوی‌راد اظهار کرد: آقای طالقانی گفته است که امام علی(ع) عملا با مردم حرکت کرد و قهر نکرد. به همین دلیل در شورا حضور یافت و نگفت حالا که این دیگ برای من نمی‌جوشد بگذار برای دیگران هم نجوشد. در دوره عثمان هم امام(ع) ابتدا خلافت را نپذیرفتند، ولی در ادامه فرمودند که (به تعبیر بنده) حالا که فهمیدید چه غلطی کرده و مسیر بدی را طی کرده‌اید و نیز وقتی با اصرار مردم روبه‌رو شد، آن را پذیرفتند. حالا اگر چنین تحلیلی را به کل زندگی ائمه(ع) سرایت دهیم، تحلیل قابل قبولی است.

وی تصریح کرد: بحث آقای معادی‌خواه هم قابل تأمل است و به ساحاتی پرداخته که کمتر مورد توجه بوده است. نقش بسترشناسی در قیام عاشورا هم نوشته خوبی است، ولی در موارد زیادی استنادات ذکر نشده؛ یعنی مطالبی که گاهی عجیب است بیان شده ولی استناد آن وجود ندارد و خوب است در مجلدات بعدی اصلاح شود.

تأویل از منظر اهل بیت(ع)

مهدوی‌راد اظهار کرد: در قرآن در کنار تفسیر، تأویل وجود دارد. در مقاله‌ای 27 تعریف درباره تأویل وجود داشت، ولی هیچ‌کدام ربطی به تأویل قرآن نداشت. اگر بخواهیم تأویل را درست بفهمیم، باید به سراغ اهل بیت(ع) برویم. معنای عرفانی و لغوی آن سر جای خودش و تفسیر قرآن به قرآن هم جای خود. اهل بیت(ع) تأویل را در مواردی به معنای باطنی و لایه درونی دانسته‌اند، ولی بیشترین معنایی که از نظر لفظی و نظری و عملی در لسان اهل بیت(ع) به کار رفته تطبیق مفاهیم کلی بر مصادیق در گذرگاه زمان است.

وی افزود: علامه طباطبایی این پرسش را مطرح کرده است که ائمه(ع) مفسر هستند یا معلم و بعد فرموده‌اند معلم و می‌گویند روایات بسیاری بر این امر تاکید می‌کنند، در حالی که بنده خیلی جست‌وجو کردم و فقط به دو روایت رسیدم. بنابراین محتمل است نظر علامه این باشد که ائمه(ع) عملاً در زندگی خودشان برای مردم معلم بودند. در ادبیات قرن اول و دوم بیشترین جایی که تأویل به کار رفته است به این معناست(تطبیق مصداق بر مفهوم نه معنای باطنی و...) و گاهی این محتوا با «نزل» و گاهی با «قرا» به کار رفته که عدم درک این مسئله برای برخی از فضلا و حتی علما مشکل‌ساز شده است.

مهدوی‌راد گفت: مثلا وقتی فردی در جنگ جمل آیه «وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ» را قرائت کرد طلحه و زبیر نشسته بودند و زبیر یک‌ مرتبه تکان خورد که گمان نمی‌کردم به این زودی این آیه منطبق بر حال ما شود. امام صادق(ع) ذیل این آیه فرمودند که تأویل آیه درباره جمل است. وقتی حجاج دستور داد یکی از صحابی امام علی(ع) را بکشید، آن فرد آیه «وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ» را قرائت کرد و حجاج گفت که اولین کسی که این آیه را به ما تطبیق کرد او بود و بیشترین جلوه این مسئله(تطبیق بر مصداق) در کربلا رخ داد؛ مثلا در آیه «فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفًا يَتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ» یا وقتی آن فرد همراه امام حسین(ع) نشد و گفت اسب خوبی دارم، ولی خودم نمی‌آیم فرمودند: «وَمَا كُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُدًا»؛ در نهایت در خطبه‌های روز عاشورا بیشترین جلوه را دارد؛ یعنی هر شهیدی را که به خیمه می‌آوردند افراد دیگر این آیه را قرائت می‌کردند: «و منهم من قضی نحبه و مهنم...»

برگزاری 421 جلسه علمی

در ادامه حجت‌الاسلام و المسلمین کاظم قاضی‌زاده، رئیس مؤسسه فهیم، گفت: کشور مشکلات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی فراوانی دارد و در این شرایط وظیفه علما و حوزه کاهش این مشکلات از جهت نظری است.

وی اظهار کرد: مؤسسه فهیم به صورت واقعی نه کاریکاتوری درصدد بوده است که دیدگاه‌های مختلف اجتماعی و اندیشه‌ای را مطرح کند و گامی به سوی پیشرفت علمی و حل مشکلات اجتماعی بردارد. امام فرمودند که حوزه‌ها مسائل آینده جهان را در نظر بگیرند و قبل از طرح مسائل به حل آن بپردازند. متأسفانه در حل مسائل فعلی مانده‌ایم. غیر از این جلسه 421 جلسه علمی از سوی مؤسسه فهیم برگزار شده است و فقط در دوره کرونا به صورت محدود و مجازی جلساتی برگزار شد.

قاضی‌زاده در پایان گفت: کتابی که رونمایی می‌شود شامل 31 بحث در قالب میزگرد، سخنرانی، نقد نظریه و... درباره امام حسین(ع) و عاشورا، زمینه‌های آن، قیام و اهداف آن، مقاتل و زیارات، پیامدهای اجتماعی آن و دیدگاه نواندیشان در دوره اخیر است.