ردپای مضمون «رمضان» در فرهنگ عامه ایرانیان

عباس قنبری عدیوی، رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه چهارمحال‌وبختیاری و پژوهشگر فرهنگ عامه در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری، با اشاره به اینکه ماه مبارک رمضان همچون محرم‌الحرام از جمله ماه‌های قمری است که اهمیت بسیاری برای مسلمانان دارد، اظهار کرد: این ماه مبارک با باورها، اعتقادات و اندیشه‌های فرهنگ عامه پیوند دارد و مردم از دیرباز در نامگذاری فرزندان خود از برخی ماه‌های قمری از جمله رمضان استفاده کرده‌اند چرا که این ماه‌ها در فعالیت‌ها و کنش‌های اجتماعی، اعتقادی و دینی عامه مردم دارای جایگاه بسیار مهم بوده است.

وی با ذکر اینکه مضمون ماه مبارک رمضان در آداب و رسوم، قصه‌ها، داستان‌ها و دیگر فراورده‌های فرهنگ عامه ایران دارای جایگاه ویژه‌ای بوده است، ادامه داد: در حوزه ادبیات شفاهی نیز با رویکردهای جدی یا طنز این مضمون را می‌توان ردیابی کرد؛ بسیاری از باورهای فرهنگی در این ماه شکل گرفته است که از جمله می‌توان به آیین‌ها و فرهنگ روزه‌داری اشاره داشت که آشناسازی فرزندان با روزه‌داری از سنین کودکی را می‌توان به عنوان یک مصداق نام برد.

قنبری بیان کرد: خانواده‌ها از دیرباز بر این باورند که اگر کودک را با مبانی و مفاهیم دینی همچون نماز و روزه آشنا کنند، قطعاً در تربیت دینی فرزندان خود توفیق خواهند داشت. پدرها و مادرها معتقدند که باید کودکان خود را پیش از رسیدن به سن تکلیف و وقتی در سن تشخیص قرار گرفتند با تشویق به روزه نیمروز یا کله‌گنجشکی، برای روزه‌داری در سن تکلیف آماده و تربیت کنند.

این پژوهشگر فرهنگ عامه با اشاره به اینکه فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و باورهای مذهبی مربوط به ماه رمضان در فرهنگ عامه در سه برهه زمانی پیش از ماه رمضان، در طول ماه مبارک و اعمال روز عید فطر انجام می‌شود، بیان کرد: ردپای مضمون روزه‌داری و رمضان را می‌توان در بسیاری از آداب و رسوم فرهنگی با رویکردهای مختلف یافت که برخی از آیین‌ها با گذر زمان و بر طبق این اصل که فرهنگ همواره سیال و تغییرپذیر است، کمرنگ یا فراموش شده‌اند و یا آیین‌های جدیدی جای آن‌ها را گرفته است.

قنبری یکی از آیین‌های مرسوم در ماه مبارک رمضان را مربوط به ادای قضای روزه‌های سال پیشین نام برد و توضیح داد: افرادی که به هر دلیلی در رمضان سال گذشته نتوانسته‌اند برخی ایام را روزه باشند، در طول سال و پیش از آغاز ماه رمضان بعدی، قضای آن‌را ادا می‌کنند که بر طبق باور عمومی وام‌گرفته از احکام و آموزه‌های اهل‌بیت(ع)، ماه‌های شعبان و رجب و روزهای دوشنبه و پنج‌شنبه بهترین موعدهای به جا آوردن روزه‌های قضا است.

این مدرس دانشگاه روزه پیشواز را یکی دیگر از باورهای عمومی گره خورده با باورهای دینی مردم دانست و گفت: این امر نیز که ریشه در دستورات و مبانی اسلام دارد، می‌تواند از یک تا سه روز باشد که یک روز آن مربوط به یوم‌الشک است.

سنت‌های فراموش شده ماه رمضان 

قنبری در خصوص سنت‌ها و رسوم فراموش شده در ماه مبارک رمضان، تصریح کرد: سحرخوانی یکی از این سنت‌هاست که امروزه با کمک فناوری و ابزار، هر فردی می‌تواند در موعد سحر بیدار شود و اعمال عبادی را به جا آورد؛ سحرخوانان در گذشته افراد خوش‌صدایی بودند که چراغ به دست، در موعد سحر در کوی و برزن و محلات به راه می‌افتادند و با نواها و دعاخوانی و خواندن اشعاری در مدح اهل‌بیت(ع) وقت سحرگاه را به عموم مردم اعلان می‌کردند و گاه درِ خانه‌ها را می‌زدند تا کسی خواب نماند.

وی ادامه داد: افطاری دادن با آش، شله زرد، خرما و حلوا، نان یوخه، نان‌های غنی شده و نیز توزیع نوشیدنی‌های گرم در موعد افطار در مساجد و کوچه و محلات از سنت‌های مرسوم و ماندگار رمضان است؛ همچنین در روز ۲۷ ماه مبارک پخت نوعی نان محلی با نام کاکلی در میان زاگرس‌نشینان مرسوم است که این نان در بین روزه‌داران توزیع می‌شود.

قنبری پوشیدن «پیراهن مراد» را به عنوان یک رسم دیرینه و فراموش شده یادآور شد و توضیح داد: دوخت این پیراهن با اعمال ویژه‌ای همراه بود بدین ترتیب که پارچه این پیراهن در روز ۲۷ ماه مبارک و در بین دو نماز ظهر و عصر در مسجد بُرش می‌خورد و چند کوک به آن زده می‌شد تا در فرصتی مناسب دوخته شود. مردم باور داشتند که فرد دارای مشکل باید این پیراهن را بپوشد و مگر برای شست‌وشو و نظافت آن را از تن خارج نکند تا حاجتش برآدرده شود. مردم اعتقاد داشتند که پوشیدن این لباس سبب حل مشکلات می‌شود.

این مدرس دانشگاه در خصوص حنای نذری در ماه رمضان، بیان کرد: تهیه و پخش این حنای نذری سنتی دیرینه برای ترویج کارهای خیریه در ماه مبارک رمضان بود که فرد نذرکننده این حنا را به عنوان نذری در میان مردم محله و خانواده‌ها توزیع می‌کرد، این سنت در میان اقوام زاگرس‌نشین مرسوم بوده است.