مفهوم‌شناسی قرآنی «دهه فجر»

نادعلی نصر، قاری قرآن، فعال قرآنی و فرهنگی در چهارمحال‌وبختیاری در یادداشتی که در اختیار ایکنا قرار داده است، به مرور مفهوم «دهه فجر» با استناد به تفسیر آیاتی از سوره مبارکه فجر می‌پردازد؛ این یادداشت را با هم می‌خوانیم.

سوره مبارکه فجر در قیاس با دیگر سوره‌هایی که با سوگندهایی آغاز می‌شوند، بیشترین تعداد سوگند را دارد. مفسرین نیز به‌ صورت مشروح به این سوگندها پرداخته‌اند، به‌ویژه آیه شریفه ششم و هفتم که در بیان به قهقرا رفتن سلسله‌های ستم‌پیشه و جور آمده است: «اَلَم تَرَکَیفَ فَعَلَ رَبّکَ بِعاد اِرَمَ ذاتِ العِماد، آیا ندیدی که رفتار پروردگارت با قوم عاد چگونه بود، همان قومِ شهر ارم، شهری که بناهای استوار داشت.» در سوره مبارکه فجر تعلق داشتن به دنیا نکوهیده و در ردیف طغیان و سرکشی شمرده شده است، اهل دنیا در این سوره مذمت شده‌اند و انسان با پندار غلط خویش دست به هر طغیان و فسادی می‌زند و پندارهای غلط خود را سرپوشی برای خطاهای خود قرار می‌دهد. انسان تصور می‌کند که عمری طولانی دارد و بعد از اینها جبران خواهدکرد، در حالی‌که تا چشم برهم زند قیامت فراهم شده و باید پاسخگوی کردار و گفتار خود باشد.

این سوره مبارکه با قسم‌های استواری آغاز می‌شود که نخستین آن قسم به فجر است. لفظ «فجر» به معنای شکافتن صبح آمده و برای جاری شدن چشمه نیز لفظ فجر استعمال می‌شود، با این‌حال اگر معانی دیگری هم بدان داده‌اند، باز معنای شکافتن صبح را بر دیگر معانی مقدم می‌دانند.

در خصوص آیه وَلَيَالٍ عَشْرٍ به معنی شب‌های ده‌گانه، تفسیر المیزان آن‌را با قید شاید به معنای اول تا دهم ذی‌الحجه آورده و می‌گوید: اگر کلمه لَیال را نَکرِه آورده خواسته است که به عظمت آن اشاره کرده باشد. برخی دیگر نیز گفته‌اند که منظور از عبارت شب‌های ده‌گانه در این سوره مبارکه، دهه پایانی ماه رمضان است، در جایی دیگر هم دهه اول محرم‌الحرام مورد تأکید و تایید است.

در مجموع، آنچه که مورد اتفاق و اشتراک همه مفسرین بوده این است که فجر را به معنای طلوع و سرزدن صبح آورده و تفسیر کرده‌اند. در آیات فراوان دیگری از قرآن کریم از صبح و روشنایی و پیدایش نظم دقیق و وجود ناظم همراه با استدلال یاد شده است. در حقیقت پیدایش سپیده‌دم مژده سپری شدن حکومت ظلمت و آغاز سلطنت نور و روشنایی ست. در این هنگام است که همه جنبندگان به حرکت و تکاپو در می‌آیند‌ و در دیده آنانی که دید و دل و چشم بصیرتی دارند، رستاخیز مجسم می‌شود. نکته دیگر این است که هنگام طلوع صبح، هنگامه آغاز و انجام دو عبادت بزرگ می‌رسد. نماز و روزه و لفظ فجر به خاطرآورنده این دو فریضه است. در این باره مفسران گفته‌اند که مقصود از فجر، بامداد ماه ذی‌الحجه و یا ماه رمضان است.

در تفاسیر بزرگ و مبسوط مانند تفسیر ابوالفتوح رازی، روایات فراوانی در عظمت و جلالت و اهمیت دو دهه اول ذی‌الحجه و دهه آخر ماه رمضان که شب‌های قدر در آن قرار دارد از قول حضرت نبی اکرم(ص) نقل شده است، همچنین محبوب‌ترین زمان نزد خداوند ماه‌های محرم و ذی الحجه است. در روایتی از امام معصوم(ع) نقل است که فرمودند: هیچ ایامی پاک‌تر و پاکیزه‌تر در نزد خدا از ایام ماه ذی‌الحجه نیست و اجر هیچ عملی در هیچ وقتی از کار خیری که در دهه نخستین این ماه انجام شود، بیشتر نیست. گفتند که حتی جهاد در راه خدا؟ فرمود: حتی جهاد در راه خدا.

پر واضح است که کار نیک و عمل خیر در هر روز و یا شبی از سال پاداش خاص خودش را دارد، اما یک دسته از روایات پاداش در این دو دهه را افزون‌تر بر دیگر زمان‌ها شمرده‌اند. پدید آمدن سپیده‌دم مژده سپری شدن حکومت ظلمت و آغاز سلطنت نور و روشنایی ست. این جایگزینی روشنایی به جای تاریکی هم مصداق آمدن سپیده‌دم صبح و رفتن ظلمت شب است و هم آمدن روشنایی در زندگی آدمی و جایگزین تاریکی‌ها و ظلمت‌ها را بازنمایی می‌کند. سپیده‌دم همچنین نمایانگر رفتن سایه‌های تاریکی که حکومت‌های ظالم و مُتعدی بر اجتماعات تحمیل کرده‌اند بوده و آمدن روشنایی و طلوع خورشید تابنده و درخشنده آزادی را نوید می‌دهد.

انقلاب اسلامی ایران مصداق روشنایی و خورشید تابنده‌ای است که طلوع کرد تا پایانی بر سال‌هایی باشد که در سیاهی و ظلم و خفقان ستمشاهی که مدت‌ها بر صحنه کشور حاکم بود، سال‌هایی که جباران بر کشور حکومت می‌کردند و با تکیه بر اربابان خود استقلال کشور را تهدید و سرمایه‌ها را ضایع ساخته و پای مستشاران آمریکایی را به این سرزمین باز کرده بودند. سال‌هایی که ساواک تهدیدی برای مخالفان بود و کارگزاران می خواستتد از ایران یک کشور شبه اروپایی بسازند؛ انسان ایده‌آل در نظر آنان کسی بود که از سر تا پا فرنگی باشد.

سرانجام پایان این شب سیاه فرا رسید و همان گونه که خداوند وعده کرده بود شب کوچید و سپیده صبح دمید، این پیروزی مبارک ثمره خون هزاران شهید و مجاهدت‌های ایثارگرانه انقلابیون و تلاش روشنفکران آگاه بود که با زعامت و راهبری پرچمدار و بنیانگذار انقلاب اسلامی، بساط ظلم و ستم و خفقان ستمشاهی را بر چیدند؛ امام خمینی(ره) زنده است تا تاریخ زنده است، یاد و نام همه فجرآفرینان گرامی باد.

منابع: تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر المیزان، تفسیر نوین