بهمنی: خلأ تعطیلی اجتماعات مؤمنان مرتفع شود / اولیایی: عبارت «فاصله اجتماعی» جامعه را سرد و بی‌روح کرده است
کارشناسان حاضر در گفتمان «تأثیر کرونا بر نظام ارتباطات جامعه» اظهار کردند: يکي از مؤلفه‌های قدرت نرم جهان اسلام تجمعات مؤمنان است که به خاطر کرونا این تجمعات وجود ندارد و خلاقيت دينی، شيعی و ايرانی می‌تواند در فضای مجازی الگوهای مناسبات اجتماعي را خلق کند تا اين خلأ مرتفع شود. هم‌چنین از به کارگيری واژه «فاصله اجتماعی» انتقاد کرده و معتقدند عبارت «فاصله اجتماعی» جامعه را به سمت جامعه‌ای سرد و بی‌روح و فاقد ارتباطات کشانده است.
به گزارش ایکنا از قم، اولین گفتمان قرآنی با موضوع «تأثیر کرونا بر نظام ارتباطات جامعه» به همت خبرگزاری ایکنا قم و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دوم اردیبهشت‌ماه به‌صورت مجازی برگزار شد.
در ابتدای این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین سعید بهمنی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در خصوص تأثیر وضعیت کرونا بر مناسک دینی، گفت: کرونا تقریبا کلیه مناسبات ارتباطی از جمله مناسک دینی را تحت تأثیر قرار داده است، در حالی که شیعیان حیات و بقای خویش را در برپایی مناسک مذهبی پیدا می‌کنند.
وی تصریح کرد: در اسلام بر اجتماعات مذهبی از جمله نماز جمعه و جماعت تأکیدات فراوانی شده است، اما برخی مناسک مذهبی دیگر مانند مراسم دعای کمیل را ما محبین اهل بیت(ع) ابداع کردیم؛ در حالی که دعای کمیل یک دعای فردی است و به استناد برخی روایات، دعای سجده صبحگاهی امیرالمؤمنین(ع) بوده است.
بهمنی در خصوص روایاتی که بر ملاقات حضوری تأکید شده است، بیان کرد: در وسائل‌الشیعه آمده است «قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ يَقُولُ لِأَصْحَابِهِ: اِتَّقُوا اَللَّهَ وَ كُونُوا إِخْوَةً بَرَرَةً مُتَحَابِّينَ فِي اَللَّهِ مُتَوَاصِلِينَ مُتَرَاحِمِينَ تَزَاوَرُوا وَ تَلاَقَوْا وَ تَذَاكَرُوا أَمْرَنَا وَ أَحْيُوهُ؛ از خدا پروا كنيد و برادرانی نيک رفتار باشيد به خاطر خدا با هم دوستی كنيد و پيوستگی داشته باشيد و به هم مهر ورزيد به ديدار و ملاقات يكديگر رويد و امر ما را مورد مذاكره قرار دهيد و آن را زنده داريد.»؛ بسیاری از تعابیر این روایات الزاما با ملاقات حضوری محقق نمی‌شود.
جهان عاری از بلا نمی‌شود
عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: تعطیلی مناسک مذهبی و یا اعمال محدودیت در برگزاری این مراسم، سبب ایجاد فاصله بین مؤمنان شده است، اما نکته اینجاست که روابط اجتماعی الزاما با ملاقات حضوری میسر نمی‌شود و لازمه وحدت مردمی نیز حضور فیزیکی نیست.
وی با بیان اینکه حیات انسان از آغاز آفرینش تا قیامت دستخوش آزمون و امتحان الهی می‌شود، گفت: خداوند در آیه دوم سوره ملک می‌فرماید «الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ؛ خدایی که مرگ و زندگانی را آفرید که شما بندگان را بیازماید تا کدام نیکوکارتر است و او مقتدر و بسیار آمرزنده است»؛ هیچ انسانی نبوده و نیست مگر اینکه در دنیا گرفتار بلا شود، به تعبیر دیگر جهان عاری از بلا نیست و بلا همراه آفرینش است.
نقش حاکمیت و متولیان امر در ترمیم فاصله اجتماعی
بهمنی در خصوص نقش حاکمیت بر ترمیم فاصله اجتماعی به سه اصل اشاره و بیان کرد: اصل اول برنامه‌ریزی در راستای سلامت عمومی مردم، اصل دوم کاهش آسیب‌های اجتماعی و اصل سوم فراهم آوردن زیرساخت‌های امن برای ترمیم ارتباطات اجتماعی است.
عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: حاکمیت باید به این امر توجه کند که گسترش ارتباطات در فضای مجازی برای ایمن شدن از کرونا بستر ناامنی‌های دیگر را فراهم نکند.
الگوسازی تعامل در فضای مجازی
بهمنی نقش عالمان حوزوی و دانشگاهی را نیز مورد توجه قرار داد و اظهار کرد: الگوسازی تعامل و ارتباطات در فضای مجازی، معنادهی به ارتباطات مجازی به عهده عالمان حوزوی و دانشگاهی است زیرا ارتباطات زمینه‌ساز رشد و گشودگی به سمت خداست.
وی ادامه داد: خداوند در آیه 200 سوره آل عمران می‌فرماید «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد صبر كنيد و ايستادگى ورزيد و مرزها را نگهبانى كنيد و از خدا پروا نماييد اميد است كه رستگار شويد»؛ بر اساس این آیه، با سلاح صبر باید در برابر بلاها ایستادگی کرد و امروزه این بلا، کرونا است، «فلاح» در قرآن به معنای گشودگی به سمت خداوند است و واژه «رابطوا» نشانگر یکی از عناصر رشد و گشودگی به سمت خدا یعنی ارتباط است.
اين کارشناس دينی افزود: در خطبه 192 نهج‌البلاغه امام علی(ع) می‌فرمايد «وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعِی مِنْ رَسُولِ اللّهِ ـ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ـ بِالْقَرَابَةِ الْقَرِیبَةِ، وَ الْمَنْزِلَةِ الْخَصیصَةِ وَضَعَنِی فِی حِجْرِهِ وَ أَنَا وَلَدٌ یَضُمُّنی إِلَى صَدْرِهِ، وَ یَکْنُفُنِی فِی فِرَاشِهِ، وَ یُمِسُّنِی جَسَدَهُ، وَ یُشِمُّنِی عَرْفَهُ وَ کَانَ یَمْضَغُ الشَّیْءَ ثُمَّ یُلْقِمُنِیهِ؛ شما به خوبى موقعیت مرا از رسول خدا(ص) از نظر خویشاوندى نزدیک، و منزلت و مقام ویژه، مى‌دانید و مرا در دامان خویش در حالى که کودک بودم مى‌نشاند و مرا به سینه خود مى‌فشرد و در بستر خویش در کنار خود مى‌خوابانید، به گونه‌اى که بدن خود را به بدن من مى‌چسبانید و بوى خوش خود را به مشام من مى‌رساند و غذا را مى‌جوید و در دهان من مى‌گذاشت.»
وی گفت: بر اساس اين روايت ارتباطات نزديک و احساسی تا به اين اندازه بايد در جامعه اسلامی حاکم باشد تا والدين و فرزندان از نظر عاطفی تأمين شوند و با فاصله اجتماعی اين امر محقق نمی‌شود؛ بنابراين تصميم‌گيری‌های ستاد کرونا نيز بايد منطبق بر باورها و مفاهيم دينی باشد و صرفا تقليدی از جوامع غربی نباشد.
پايان به کارگيری تعبير شوم «فاصله اجتماعی»
این کارشناس دینی با اشاره به اینکه کرونا یکی از آزمون‌های الهی است که سبب ایجاد فاصله اجتماعی بین مردم شده است، تصریح کرد: از هم‌گسیختگی اجتماعی تعبیر نادرستی است که امروزه برای روابط اجتماعی افراد به کار می‌برند بلکه باید از واژگانی مانند فاصله اجتماعی استفاده کرد.
بهمنی گفت: مراکز دينی از جمله پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و دانشگاه باقرالعلوم(ع) بايد در نامه‌ای به ستاد کرونا خواستار پايان به کارگيری تعبير شوم «فاصله اجتماعی» در سخنان و بيانات خود شود.
رزمايش مؤمنانه؛ الگوی جديد کاهش آلام کرونا
وی در خصوص همدلی و مواسات مؤمنانه در وضعيت کرونایی، بيان کرد: مردم در رزمايش مواسات مؤمنانه به خوبی به ندای مقام معظم رهبری لبيک گفتند و اين رزمايش و ذوق دينی و شيعی ايرانيان الگوی رفتاری جديدی را برای کاهش آلام کرونا خلق کرد.
بهمنی به تحليل آينده مناسک دينی در دروان پساکرونا پرداخت و گفت: روابط اجتماعی پس از کرونا وارد دنيای ارتباط تکنيکال می‌شود، اما می‌توان آن را با ضابطه و در چارچوب‌های متعالی و ارزشمند قرار داد.
عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تغيير و تحولات مهارت‌های ارتباطی را مورد توجه قرار داد و افزود: پيش از کرونا، تجمعات مؤمنان در مناسک دينی و راهپيمايی‌ها، قدرت نرم جهان اسلام را به رخ دشمنان می‌کشيد اما با دگرگونی مهارت‌های ارتباطی در جهان کرونا و پساکرونا مناسبات جنگ نرم به فضای مجازی منتقل شد و به تعبير ديگر يکی از مؤلفه‌های قدرت نرم جهان اسلام که همان تجمعات مؤمنان است، دیگر وجود ندارد.
وی تصريح کرد: خلاقيت دينی و شيعی و ايرانی می‌تواند در فضای مجازی الگوهای مناسبات اجتماعی را خلق کند تا اين خلأ مرتفع شود.
روابط اجتماعی ناامن در وضعیت اینفودمیک
در ادامه نشست، احمد اولیایی، استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) نیز گفت: همه‌گیری ویروس کرونا نه تنها در نظام ارتباطات و فرهنگی کشور بلکه تمام سیستم کشور را تحت‌تأثیر قرار داده است و الزاما به منزله آسیب و تهدید نیست بلکه می‌تواند یک فرصت باشد.
وی با بیان اینکه کرونا یک وضعیت اینفودمیک ایجاد کرده است، افزود: اینفودمیک همه‌گیری اطلاعات و فقدان معیارها برای راستی‌آزمایی اطلاعات دریافت شده است مانند حرف‌های بی‌پایه غیرمتخصص‌ها و یا فیک‌نیوزها در محافل فیس‌بوکی، توییتری و تلگرامی که در خصوص کرونا به اشتراک گذاشته‌اند.
کارشناس جامعه‌شناسی با اشاره به اینکه وضعیت اینفودمیک روابط اجتماعی انسان را ناامن کرده است، بیان کرد: در این وضعیت ارتباطات جامعه با ناامنی ذهنی و عملی مواجه می‌شود و زمانی که روابط اجتماعی فرد نسبت به وضعیت فعلی او آرامش روانی نداشته باشد حالت تعلیق به‌وجود می‌آید و این امر سبب ایجاد لغزش در ارتباطات انسان می‌شود.
وی ادامه داد: در شرایط کرونا، اهمیت سلامت و بقا در اولویت اذهان عمومی قرار دارد و مسائل دیگر از قبیل ارتباطات اجتماعی به اولویت‌های بعدی تبدیل شده است. بنابراین، در این وضعیت روابط اجتماعی و فرهنگی دچار چالش می‌شود.
کرونا ابزار صحه‌گذاری بر چالش‌های اجتماعی پیش از خود است
استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) تصریح کرد: پیش از آغاز کرونا، چالش‌هایی در حوزه روابط اجتماعی ایجاد شد که با فضای مجازی به اوج خود رسید و کرونا یک بهانه تام برای ادامه آن روند شد؛ بنابراین کرونا به معنای آغازگر تغییرات ارتباطات نیست بلکه یک ابزار صحه‌گذاری بر وضعیت به وجود آمده پیش از آغاز کرونا است.
وی با اشاره به اینکه مشکلات حوزه ارتباطات اجتماعی پیش از کرونا، به علت حرکت انسان به سمت زندگی مدرن به وجود آمد، افزود: فردیناند تونیس نظریه‌پرداز ارتباطات در کتاب گماینشافت و گزلشافت «اجتماع و جامعه» معتقد است هرگونه از همزیستی اجتماعی که مأنوس، آرامش‌بخش از لحاظ فیزیکی و روانی و انحصاری باشد، به اجتماع تعلق دارد و جامعه(گزلشافت) به معنای زندگی در عرصه عمومی و در جهان خارج و امری سطحی و زودگذر است.
اولیایی جامعه پیش از همه‌گیری فضای مجازی را به وضعیت گماینشافت اطلاق داد و گفت: امروزه، جامعه ایرانی در وضعیت گزلشافت قرار دارد و ارتباطات انسانی قانونمند، مدرن، نظم‌محور و بر مبنای سنجش و در وضعیت کرونا بر مبنای سلامت و بقای جسمی شکل می‌گیرد برای مثال یک انسان قانونمند ملاقات با خانواده و خویشاوندان در وضعیت کرونا را یک تهدید برای سلامت و بقای خویش می‌بیند.
وی بیان کرد: پیش از کرونا، ارتباطات در فضای مجازی جایگزین ارتباطات حضوری شده بود و شرایط سود اقتصادی و فردگرایی بر روابط اجتماعی حکمفرما بود و کرونا بهانه‌ای برای تشدید و صحه‌گذاری بر این وضعیت شد و حاکمیت به‌ویژه توصیه‌های رسانه ملی ارتباطات را به این سمت هدایت کرد.
استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) در خصوص تأثیر حاکمیت بر ارتباطات اجتماعی در وضعیت کرونا، گفت: حاکمیت اعم از ستاد کرونا، رسانه ملی و حاکمان سیاسی دچار یک خطای عمده در فهم معنای ارتباطات اجتماعی شده است.
وی با تأکید بر اینکه در مرحله بحران اجتماعی قرار نگرفته‌ایم، افزود: امروزه جامعه ايران در مرحله Confused point يا عدم امکان تصمیم‌گیری قرار گرفته است و اگر در اين مرحله به درستی تصميم نگيريم وارد مرحله بحران اجتماعی می‌شويم. بنابراين، پافشاری حاکميت بر روابط مجازی جامعه را به بحران اجتماعی نزديک می‌کند.
اوليايی به نظريه «اثر هنری در عصر بازتوليد مکانيکی» نوشته والتر بنيامين اشاره و تصريح کرد: یک مقاله نقد فرهنگی است که در آن، کاهش ارزش یک اثر هنری را برآیند تولید مکانیکی آن اثر می‌داند از نظر بنيامين، درک و دريافت مخاطب امروزی از هنر متحول شده و اين امر با جايگزين شدن كاركرد آيينی هنر با كاركرد نمايشی آن در پيوند است و آنچه در اثر هنری بازتوليدپذير امروزی از بين می‌رود هاله اثر هنری ناميده می‌شود؛ اين نظريه را به هاله ارتباطی در فضای مجازی می‌توان نسبت داد.
وی گفت: در ارتباطات مجازی دسترسی فراوانی برای انسان فراهم می‌شود اما فاقد هاله ارتباطی است؛ برای مثال در يک گروه خانوادگی در فضای مجازی که از پدر و مادر تا فرزند و نوه عضو هستند، همگی به يک ميزان صحبت می‌کنند و اساسا بالا و پايين مجلس و بلند شدن به احترام بزرگتر که در روابط حضوری روح‌بخش بود، وجود ندارد.
استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) تصريح کرد: به عبارت ساده‌تر انبساط چهره، لمس، آغوش و احترام در اين‌گونه ارتباطات به سبک مجازی وجود ندارد و حاکميت به اين امر توجه نمی‌کند؛ در منابع دينی ما نيز بر هاله، روح و احساس در روابط اجتماعی و صله رحم تأکيد شده است.
وی بيان کرد: در روايتی از اصول کافی آمده است که امام باقر(ع) برای پیروز شدن انسان بر خشم خویش رهنمودهایی داده و فرمود «أَيُّمَا رَجُلٍ غَضِبَ عَلَى ذِي رَحِمَ فَلْيَدْنُ مِنْهُ فَلْيَمَسَّهُ فَإِنَّ اَلرَّحِمَ إِذَا مُسَّتْ سَكَنَتْ؛ هر فردی که بر خویشاوندان و یکی از نزدیکان خانواده‌اش خشمگین شد، کسی که مورد خشم قرار گرفته است به فرد خشمگین نزدیک شده و او را نوازش دهد، زیرا نزدیکان رحمی با این شیوه آرامش پیدا می‌کنند.»
فاصله اجتماعی روح جامعه اسلامی را می‌گيرد
اوليايی ضمن انتقاد از کپی‌برداری حاکميت از جوامع غربی در به‌کارگيری واژه «فاصله اجتماعی» افزود: ويروس کرونا در اثر رعايت نکردن «فاصله فيزيکی» منتقل مي‌شود و عبارت «فاصله اجتماعی» تنها بار فرهنگی دارد و جامعه را به سمت جامعه‌ای سرد و بی‌روح و فاقد ارتباطات کشانده است.
وی تصريح کرد: توجه به آرامش روحی و امنيت روانی که از صله رحم و ديدار با اقوام حاصل می‌شود در تضاد با عقلانيت نيست اما حاکميت بايد وظايف و تکاليف خود را با اصول حاکم بر روابط اجتماعی و فرهنگ ايرانی و اسلامی منطبق کنند.
جایگاه مفاهیم دینی در تصمیم‌گیری‌های کرونایی
وی ادامه داد: تفاوت نظام دينی با نظام کشورهايی مانند چين و ايتاليا چيست؟ در ساير کشورها نيز در وضعيت کرونايی ماسک زده و بر عبارت فاصله اجتماعی و روابط مجازی تأکيد می‌کنند، جمهوری اسلامی ايران با عقايد و فرهنگ اسلامی نيز بر همين اصول تأکيد می‌کند پس مفاهيم دينی ما در تصميم‌گيريهای حاکميتی چه جايگاهی دارد؟
استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) گفت: در روایتی از نبی اکرم(ص) درباره افزایش عمر، یکی از آثار دنیوی صله رحم، چنین آمده است «نمی‌دانم چیزی را که عمر را زیاد کند، مگر صله رحم. حتی این گونه هم می‌شود که از عمر کسی سه سال باقی مانده باشد و صله رحم به جا آورد، خداوند عمر او را سی سال زیاد کند و سی و سه سال عمر بگرداند و می‌شود که از عمر کسی سی و سه سال باقی مانده باشد و قطع صله رحم کند، خداوند سی سال عمر او را کم کند و سه سال بگرداند.».
اوليايی تصريح کرد: در وضعيت کرونايی، بشر در پی افزايش عمر و بقا و سلامت است؛ درست همان چيزی که در این روايات مورد تأکيد قرار گرفته است و متأسفانه از آن غافل شديم. بنابراين، حاکميت اسلامی بايد موضع خود را در برابر اين مفاهيم دينی مشخص کند، يا اعلام کند که مفاهيم دينی از جمله صله رحم موقتا کنار گذاشته شده و دستورالعمل‌های کرونايی در جهان را پيش گرفته است و يا ارتباطات اجتماعی را منطبق بر اصول اسلامی و دينی ترويج کند.
روح اجتماعات سنتی و ايرانی در مواسات مؤمنانه و مناسک دینی
وی در خصوص مواسات مؤمنانه که از سال گذشته به امر مقام معظم رهبری آغاز شد، بيان کرد: مواسات مؤمنانه همان مقاومت فرهنگ ايرانی و اسلامی است که در کشورهای ديگر وجود ندارد و با ديدن مواسات مؤمنانه بوی روح اجتماعات سنتی به مشام می‌خورد و اين کمک‌های مؤمنانه نشان از شکل‌گيری روابط اجتماعی بر مبنای منفعت جمعی است و از جنس ارتباطات مدرنيته سودمحور نيست.
استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) ضمن تأييد سخنان حجت‌الاسلام والمسلمين بهمنی مبنی بر اينکه مناسک دينی از بهترين نهادهای روابط جمعی در بين شيعيان است، افزود: مناسک دينی دارای روح و هاله مشترک است در واقع مردم با حضور در اجتماعات مذهبی روح قدسی حاکم بر عقايد شيعه را به نظام ارتباطات اجتماعي مي‌کشانند.
حاکمیت به برکت و مفاهیم دینی روابط اجتماعی ارزش دهد
اوليايی با تأکيد بر اينکه در نظام ارتباطات ميان فردی نيز بايد در پي يافتن روح و برکت ارتباطات بود، گفت: در نظام ارتباطات کنونی جامعه ايران، احترام به بزرگتر، فشردن دست يک دوست، مصافحه و معانقه کمرنگ شده است. بنابراين، لازم است به برکت ارتباطات بها دهيم اما يک پرسش اساسی در اينجا مطرح می‌شود آن اینکه چگونه ميان اوامر و نواهی کرونا و اين مفاهيم مهم که جهان را به سمت هاله ارتباطاتی می‌برد توازن برقرار کنیم؟ حاکميت بايد در ترميم فاصله اجتماعی ايجاد شده به برکت و مفاهيم دينی ارتباطات مردم ارزش دهد.
وی بيان کرد: شواهد حاکی از آن است که افسردگی ناشی از ارتباطات مجازی و عدم ارتباطات فيزيکی و حقيقی بدن را در برابر کرونا آسيب‌پذير می‌کند. علاوه بر آن، افزايش آمار خشونت خانگی در ايام کرونا نيز يکي ديگر از آفات ارتباطات جامعه متأثر از ارتباطات مجازی و عدم ارتباطات حقيقی است.
انتقاد از خاموشی چراغ بوستان‌های شهر
اين کارشناس فرهنگ و ارتباطات تعطيلی فضاهای عمومی و بوستان‌های شهری را مورد انتقاد قرار داد و گفت: مردم می‌توانند اوقات فراغت خود را در فضای آزاد بوستان‌های شهری با رعايت فاصه فيزيکی مناسب و ايمن از کرونا سپری کنند، اما متاسفانه چراغ بوستان‌های شهر خاموش است و اين فرصت از مردم دريغ شده و در نهايت همين امر سبب افزايش آفات نظام ارتباطات جامعه می‌شود.
وی در پايان اظهار کرد: حاکميت، نخبگان و مبلغان دينی و کسانی که به آسيب‌های کرونا بر نظام ارتباطات جامعه آگاه هستند، بايد برای مردم نيازسازی کرده و به آن‌ها هشدار دهند که مبادا ارتباطات جامعه از هاله و برکت و روح ارتباطات تهی شود.
انتهای پیام
