شناخت‌درمانی؛ اصل مهم درمان وسواس / دوری از وسواس در سایه توجه به خدا

مشکلات و اختلالات روانی از گذشته‌ تاکنون همراه بشر بوده و او را رنج داده و در عین حال بشر برای رفع این مشکلات و درمان آن‌ها از هیچ تلاشی بازنمانده است. یکی از این اختلالات وسوسه و وسواس فکری و عملی است که یک بیماری جدی و ناتوان‌کننده اما قابل درمان به‌ شمار می‌رود. فرد دارای این اختلال به الگوی فکری یا رفتاری تکرارشونده ویژه‌ای اصرار دارد که مقاومت به انجام یا تکرار آن سبب ایجاد اضطراب در او می‌شود.

در این گزارش، ابتدا یک کارشناس ارشد مشاوره به بیان ماهیت و برخی علل پیدایش اختلال وسواس پرداخته است. سپس یک کارشناس مذهبی، راهکارهای رفع این مشکل را از منظر اسلامی پیشنهاد می‌‌دهد.

سوگل فعال، کارشناس ارشد مشاوره در دانشگاه شهرکرد، در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال و بختیاری، با تقسیم‌بندی رفتارهای وسواسی به دو گروه وسواس‌های عملی و وسواس‌های فکری، گفت: وسواس‌های فکری معمولاً همراه با ترس، اضطراب، نگرانی و اندیشیدن افراطی به مسائل جزئی و بها دادن بیش از حد به آن‌هاست.

وی ادامه داد: وسواس‌های عملی شامل تکرار کارها بدون اراده، دقت‌های وسواس‌گونه مانند نظم افراطی در چینش قرینه وسایل منزل یا پوشیدن لباس‌ها، جفت کردن و شمردن و شستن چندباره و مکرر، جزو وسواس‌های عملی تقسیم‌بندی می‌شوند. زمانی می‌توان گفت رفتاری وسواس‌گونه است که فرد مبتلا به وسواس می‌فهمد فکری که او را مشغول کرده بسیار قوی است و هرچه سعی می‌کند آن ‌را از خود دور سازد آن فکر قوی‌تر شده و چون قادر نیست بر آن مسلط شود تسلیم می‌شود و به رفتار وسواسی ادامه می‌دهد.

این کارشناس مشاوره در خصوص ریشه‌های وسواس، تصریح کرد: برخی تحقیقات وسواس را ارثی و برخی اکتسابی می‌دانند اما هر دو عامل می‌توانند در ایجاد وسواس مؤثر باشند، همچنین هم‌جواری و زندگی با افرادی که دارای اختلالات وسواسی هستند باعث می‌شود که افراد الگو‌پذیری نامناسبی داشته باشند و دچار وسواس شوند. والدین لجوج، وسواسی و مضطرب نیز باعث می‌شوند که فرزندانشان به اختلالات وسواسی مبتلا شوند.

راهکارهای روانشناختی درمان وسواس

وی گفت: برای درمان وسواس، راهکارهایی نظیر تغییر محل زندگی راهکارهای مقطعی هستند و بعد از مدتی دوباره علائم وسواس بروز می‌کنند، زیرا وسواس اختلال کنترل محیط است و به محض اینکه فرد دارای اختلال حس کند که توانسته بر محیط جدید کنترل پیدا کند علایم آن مجدداً ظهور پیدا خواهد کرد. در روان‌درمانی وسواس تلاش می‌شود با همدردی و همراهی مناسب، رعایت احترام و به دور از قضاوت و با توجه به محیط زندگی فرد و ارتباط با اطرافیان، روند بهبودی فرد را تسریع بخشند. شناخت‌درمانی نوع دیگر درمان وسواس است و در آن تلاش می‌شود که به افکار نادرست بیمار پاسخ درستی داده شود و باورهای نادرست وی در مورد افکار و رفتارهای وسواس‌گونه تصحیح شود.

فعال برخی روش‌های عملی روان‌درمانی و شناخت‌درمانی وسواس را یادآور شد و افزود: بی‌توجهی و پاسخگویی به افکار وسواسی و ایجاد شرایط تقابل به ضد از جمله روش‌های درمان هستند که در روش دوم، به ‌عنوان نمونه فردی که از وسواس نجاست و آلودگی رنج می‌برد می‌تواند از روش آلوده‌سازی عمدی محیط بهره گیرد. همچنین رویارویی ارادی و عمدی با همه موقعیت‌های اجتنابی، رویارویی عمدی و ارادی و مستقیم با محرک‌های ترسناک و حساسیت‌زدایی منظم آن‌ها، از دیگر روش‌های درمان هستند.

وی خودبازنگری را به‌عنوان یک اصل مهم درمان وسواس برشمرد و گفت: خودبازنگری معمولاً از طریق ثبت یادداشت‌های روزانه افکار وسواسی و رفتارهای اجباری، درجه‌بندی ناراحتی و اضطراب ناشی از آن و نیز، بررسی نتایج فرعی رفتارهای وسواسی در کنار یک روانشناس حاصل می‌شود. فرد دچار وسواس می‌تواند با این یادداشت‌برداری‌ها و پیشرفت هفته به هفته، از روند بهبودی خود در زمینه غلبه بر وسواس آگاهی یابد. باید دانست که افکار و رفتار وسواسی توسط خود افراد ایجاد و دامن زده می‌شوند و کلید درمان قطعی آن نیز در دست خود فرد و با همکاری خودش امکان‌پذیر است.

زمینه وسواس در همه افراد وجود دارد

در ادامه، حجت‌الاسلام والمسلمین حبیب‌الله زمانی، رئیس حوزه نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در جهاد کشاورزی چهارمحال‌وبختیاری،در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به اینکه از دیدگاه اسلام، مراد از وسواس یا وسوسه، همان وسواس فکری است، اظهار کرد: زمینه وسوسه و وسواس در همه افراد وجود دارد اما در برخی افراد ظهور و بروز می‌یابد و به بیماری تبدیل می‌شود، قرآن کریم نیز صراحتاً به این موضوع اشاره دارد و می‌فرماید: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ».

وی ادامه داد: وسواس فکری از سوی شیطان برانگیخته می‌شود؛ چرا که کار شیطان سوق دادن افراد به‌سوی افکار مذموم و مزاحم و مانع‌تراشی در مسیر صحیح است، پیداست که این عمل ناخواسته امری اجباری و خارج از کنترل انسان است. بیشتر وسواس‌ها در اسلام در ارتباط با انجام فرایض دینی مانند شک در تعداد رکعت‌های خوانده شده، وضو، غسل، نیت، وسواس در نجاست و طهارت و ... هستند. در اسلام احکام صریح و تأکید فراوانی بر پاک بودن بدن و لباس هنگام نماز و دیگر اعمال عبادی وجود دارد اما برخی افراد در موضوع نجاست به‌گونه‌ای عمل می‌کنند که از چارچوب دین عبور و بر خلاف دستورات رفتار می‌کنند. مثلاً وقتی محلی نجس شد چند دقیقه یا چند ساعت آب می‌ریزند تا نجاست را برطرف کنند که این کار خلاف دین است.

زمانی با استناد به آیات قرآن کریم، بیان کرد: از دیدگاه قرآن، وسوسه‌ها برخاسته از فریب شیطان هستند که می‌کوشد در افکار و اعمال ما وسواس ایجاد کند که این موضوع در آیه ۲۰ سوره مبارکه اعراف، آیه ۱۲۰ سوره مبارکه طه و آیات ۱-۶ سوره مبارکه ناس به صراحت اشاره شده است.

راهكارهاى درمان وسواس از ديدگاه اسلامى

این کارشناس مذهبی با بیان اینکه علاوه بر وسواس شستشو و پاکیزگی به مظاهر ديگر وسواس نیز در اسلام اشاره شده است، در تشریح روش‌های درمان وسواس از دیدگاه اسلام، گفت: در احادیث و روایات به روش‌های معنوی، ارتباطی و عملی و نیز درمان‌های دارویی برای رفع مشکل وسواس اشاره شده است؛ از جمله اینکه آگاه‌سازی فرد از وضعیت خود و تحت‌الشعاع قرار گرفتن ارتباط با خدا سبب می‌شود فرد از حیث روانی خود را برای درمان آماده کند که البته پرورش عزت نفس، تقویت اراده و امیدواری دادن به بیمار در بهبود و درمان مؤثر است.

زمانی روش دیگر درمان وسواس به بیان روایات را تشریح کامل وظایف شرعی فرد بیمار دانست و تصریح کرد: بر این اساس، فرد باید به اجرای دقیق احکام و ضوابط شرعی دعوت و متعهد شود که از حدود احکام تخلف نکند. مثلاً بر اساس روایتی از امام صادق(ع)، داشتن وضو و ذکر و یاد خدا در هنگام غذا خوردن یا آغاز هر کاری با یاد خدا سبب در امان ماندن انسان از وسوسه‌ها و فریب شیطان می‌شود و کسی که چنین نکند، شیطان در کارش شریک می‌شود. تغییر موقعیت در مورد عمل وسواسی روش دیگر مبارزه با وسواس است، به‌عنوان نمونه، در مورد لباسی که پس از شستن، آثار آلودگی هنوز بر آن قرار دارد و سبب ایجاد وسواس در فرد می‌شود، می‌توان آن لباس را رنگ‌آمیزی کرد.

وی پناه بردن به خداوند را از مهم‌ترین راهکار رفع اختلال وسواس بیان کرد و افزود: طلب یاری از خدا و توجه قلبی به معبود سبب دور ماندن از وسوسه‌های نفسانی و شیطانی می‌شود و انسان را از هجوم افکار مزاحم و ناخواسته در امان نگه می‌دارد، همچنان که امام علی(ع) فرمودند: «هنگامی که شیطان کسی را وسوسه کرد، باید به خدا پناه ببرد و بگوید: «آمَنْتُ بِاللهِ وَ بِرَسُولِهِ مُخْلِصاً لَهُ الدّینَ؛ ایمان آوردم به خدا و رسولش از روی اخلاص به دین او».