سوءظن فضای زندگی را مسموم می‌کند
از بین رفتن اتحاد و همفکری در جامعه و خانواده، عدم اعتماد، کنترل‌گرایی افراطی، غفلت از خود، کنجکاوی افراطی، انزجار و نفرت نسبت به دیگران، عدم درک صحیح از اطرافیان، اشتغال فکری افراطی و ... از اثرات مخرب سوءظن هستند و عواملی از این دست فضایی مسموم را در جامعه و خانواده رقم می‌زنند.
سوءظن یا شک به معنای گمان بد یا خیال موهوم در مقابل حُسن ظن به معنای گمان نیک است. اگر به فردی که او را کاملا نمی‌شناسیم یا به کاری که بر درستی آن کاملا اطمینان نداریم، گمان بد داشته باشیم در واقع به آن فرد یا آن کار او سوءظن داریم. سوءظن و بدبینی در همه افراد وجود دارد اما در برخی افراد ممکن است علل و عوامل گوناگون محیطی و روانشناختی سبب خارج شدن این خصیصه از حد سلامت و شکل افراطی گرفتن آن شود.
حُسن ظن به معنای گمان نیک در مقابل سوءظن قرار دارد و زمانی‌که اشتباه بودن کار فردی مشخص نشده باشد، فرض را بر درستی آن می‌گذاریم که این نیکوترین حالت انسانی و عمل صالح است.
در این گزارش به بررسی ریشه‌ها و عوامل ایجاد سوءظن و بدگمانی در افراد پرداخته شده است و برخی راهکارهای روانشناختی و دینی برای مقابله با این مسئله پیشنهاد می‌شود.
زهرا عطایی، کارشناس ارشد روانشناسی تربیتی و مدرس دانشگاه در چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به اینکه سوءظن فرد ممکن است در قبال خودش یا دیگران باشد، اظهار کرد: دیگران شامل خانواده و جامعه است و فردی که بدگمانی افراطی در قبال دیگران دارد از داشتن یک زندگی شاد و سالم خانوادگی و اجتماعی محروم است.
وی ادامه داد: سوءظن مانند ویروسی است که خلق و خوی اطرافیان فرد بدبین را نیز تحت تأثیر قرارمی‌دهد چرا که افکار همگان را درگیر می‌کند.
عطایی با تأکید بر اینکه سوءظن عامل ایجاد بسیاری از مشکلات روان‌تنی در فرد است، گفت: فرد بدگمان از بسیاری از اختلالات روانی مانند انزوا، افسردگی، منفی‌گرایی، کاهش کارکرد اجتماعی، عدم توانایی در داشتن زندگی شاد و نیز بیماری‌های جسمی حتی بدون داشتن عارضه، رنج می‌برد.
در موارد شدید بدگمانی، فرد دچار اختلال شخصیت پارانوئید شده و باید تحت درمان دارویی قرار گیرد و چه بسا قابل درمان نباشد.
این روانشناس تاکید کرد: انسانی که از حالت سلامت روانی دور می‌شود در هر حالتی اعم از خشم، اضطراب، ترس و ... از حد تعادل خارج و حالت افراطی و غیر معقول می‌گیرد، بدبینی نیز اگر از حد سلامت خارج شود و بر منطق استوار نباشد، از کنترل خارج خواهد شد و انبوهی از تبعات جسمی و روحی را متوجه فرد بدبین می‌کند. چنین فردی انرژی زیادی صرف می‌کند چرا که افکارش کاملا درگیر است و کارکرد خانوادگی و اجتماعی او کاملا تحت تاثیر قرار می‌گیرد.
عطایی درون‌گرایی را یکی دیگر از پیامدهای سوءظن دانست و تصریح کرد: فرد بدگمان از درون‌گرایی افراطی در رنج و عذاب است، جمع او را نمی‌پذیرد و دیگران دائما از او فاصله می‌گیرند.
عوامل ایجاد سوءظن
این مدرس دانشگاه در استان بیان کرد: سوءظن و بدگمانی ممکن است ژنتیکی یا اکتسابی باشد، یعنی فرد ممکن است با تأثیرپذیری از محیط و رشد در کنار افراد بدبین و بدگمان این خلق و خو را بگیرد. ضمن اینکه گاهی یک اتفاق بد و خیالات موهوم و بی‌اساس برای فرد ممکن است به سایر امور و رفتارها تعمیم داده شود و در فرد ایجاد بدگمانی و این خصیصه را در او نهادینه کند.
وی با برشمردن برخی آثار سوءظن که عامل ایجاد مشکلات فراوان است، تاکید کرد: از بین رفتن اتحاد و همفکری در جامعه و خانواده، عدم اعتماد، کنترل‌گرایی افراطی، غفلت از خود، کنجکاوی افراطی، انزجار و نفرت نسبت به دیگران، عدم درک صحیح از اطرافیان، اشتغال فکری افراطی و ... از اثرات مخرب سوءظن هستند که فضایی مسموم را در جامعه و خانواده رقم می‌زنند.
راهکارهای روانشناختی مقابله با سوءظن
عطایی در تبیین برخی راهکارهای رفع سوءظن در افراد، گفت: یکی از راهکارها این است که اطرافیان فرد بدبین از انجام یا عدم انجام کارهایی که سبب تشدید حساسیت در او می‌شود بپرهیزند تا احساسش کم‌کم ترمیم شود، ضمن اینکه گفت‌وگوی برخاسته از صمیمیت و منطق بسیار کارگشا است.
وی آموزش و مهارت‌آموزی را راهکار دیگر مقابله با بدگمانی در افراد برشمرد و تصریح کرد: آموزش اینکه افراد فقط نکات منفی را نبینند و به نکات مثبت نیز توجه داشته باشند، با فراگیری مهارت‌ها، عینک بدبینی را از چشم بردارند و از قضاوت زودهنگام یا مقایسه‌های بیجا بپرهیزند.
در ادامه گزارش، نادعلی نصر، مدرس قرآن در چهارمحال‌وبختیاری با اشاره به پیام آیه شریفه «اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ»، اظهار کرد: یکی از راه‌های مبارزه با بدگمانی، دوری از مواضع و مظان سوءظن است که این حکم ارشادی ممکن است تحت عناوین ثانویه، به یک حکم شرعی مبدل و احتراز از آن واجب شود.
وی افزود: گاهی مسئله سوءظن و مبارزه و جلوگیری از آن آنقدر عمیق و گسترده و حیاتی می‌شود که ممکن است با سرنوشت جامعه و حیثیت و آبروی دین خدا ارتباط پیدا کند و مسئولیت و تعهدات در این زمینه بیش از حد تصور مشکل شود.
نصر در تبیین راه‌های بهبودی و رهایی از بیماری و گناه سوءظن، گفت: ابتدا باید درد را شناخت و سپس به درمان آن پرداخت، باید با علت مبارزه کرد و نه با معلول، به عبارت دیگر باید ریشه و علت پیدایش بدگمانی را پیدا کرد و آنگاه به درمان و مبارزه با آن پرداخت.
راهکارهای دینی مقابله با سوءظن
وی با اشاره به عواملی نظیر ترس و ضعف نفس، دنائت و پستی، خودمحوری، گروه گرایی، شتاب در داوری، القای شیطان و یا همنشینی با بدان به عنوان علل سوءظن، تصریح کرد: مبارزه با ترس و ضعف نفس، دوری از خودمحوری، گروه‌گرایی، عدم شتاب در قضاوت، پرهیز از همنشینی با بدان و ... از راه‌های اساسی مبارزه با سوءظن و علاج آن است.
این کارشناس قرآنی در خصوص راه‌های عملی مبارزه با سوءظن که علمای اخلاق پیشنهاد کرده‌اند، بیان کرد: انسان باید بتواند در جهت عکس مقتضیات و آثار این امراض رفتار کند. مثلا برای مقابله با تکبر، انسان سعی در تواضع نماید و یا برای مبارزه با بخل، انفاق کند، برای معالجه حسد راه نصیحت و خیرخواهی را در پیش گیرد.
نصر با استناد به سخنی از شهید ثانی، تصریح کرد: آنچه شایسته است به هنگام روی آوردن یک خاطره سوء نسبت به فرد دیگر انجام دهیم، آن است که در احترام و تکریم و مراعات احوال او اهتمام و برایش دعا کنیم، چرا که این کار شیطان را به خشم آورده و او را از ما دور می‌کند و در نتیجه از این پس خاطره سوئی را بر ما القا نخواهد کرد زیرا می‌ترسد که برای دیگران دعا کنیم و در رعایت احترام و حقوق آنان کوشش بیشتری انجام دهیم.
وی با نقل جمله‌ای از کتاب «جامع السعادات»، گفت: در این کتاب می‌خوانیم: «طریقه معالجه آن است که هرگاه گمان بدی از کسی بر خاطر تو بگذرد اعتنایی به آن نکنی و دل خودرا به آن شخص بد نسازی و رفتار خودرا با او تفاوت ندهی و تفقد و اکرام و احترامی که نسبت به او به عمل می‌آوری کم نکنی، بلکه بهتر آن است که در تعظیم و دوستی بیفزایی و در خلوت او را دعا کنی».
این فعال قرآنی ادامه داد: امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرمایند که «فیِ خِلاف النّفسِ رُشدُها، یعنی رشد و تعالی نفس در مخالفت با آن است»، بنابراین باید برای مبارزه با بیماری سوءظن که ابتدا در نفس، انسان را به برادر مومنی بدبین کرده و در عمل تاثیر می‌گذارد، اعمال مخالف با نفس را در پیش گرفت.
وی با یادآوری حدیثی از امام صادق(ع) در زمینه ریشه‌های حسن ظن، بیان کرد: ایشان می‌فرمایند «حسن ظن و گمان نیک ناشی از حسن ایمان و سلامت و پاکی دل شخص از تیرگی‌ها و سیاهی‌ها است»، لذا هرچه مومن از ایمانی قوی‌تر، سینه‌ای سالم‌تر و نفسی مهذب‌تر برخوردار باشد، حسن ظن و حسن نظر وی بیشتر خواهد بود.
نصر تاکید کرد: علامت حسن ظن و نشانه اتصاف انسان به این خصلت شریف آن است که با دیده‌ای واقع‌بینانه و معتدل و از روی نیک‌بینی و فضیلت به هر چیزی بنگرد و "عیب‌بین" نباشد. دیگر آنکه فرد به دنبال عیب‌جویی دیگران نباشد و به کشف عیوب خود بپردازد.
صیانت و صدق؛ ملزومات حسن ظن
وی با اشاره به اینکه صیانت و حفظ حریم گفتار و کردار و اندیشه انسان نسبت به خود و دیگران از ملزومات حسن ظن است، افزود: داشتن صداقت موجب می‌شود که قلب و روح انسان از صفا و جلا و روشنی هرچه بیشتری برخوردار شود و موضع‌گیری و قضاوت وی در برابر دیگران، صحیح و سالم، مستقیم و واقع‌بینانه گردد تا به انحراف و کج‌بینی و سوءظن و بدنگری سوق نیابد.
نصر با استناد به حدیثی از امام علی(ع) «اَفضلُ الوَرَعِ حُسن الظَّنِّ، برترین پرهیزکاری حسن ظن است»، تصریح کرد: کسی که گمانش نیکو باشد، نیتش خوب و پسندیده است و از طرف دیگر فرد دارای حسن ظن تا زمانی‌که گمانش به مردم نیکو باشد مورد مهر و محبت آنان قرار می‌گیرد.
این مدرس قرآن گفت: شیرین‌تر و امیدوار کننده‌تر اینکه حسن ظن موجب رستگاری و نیل به بهشت است، رسول اکرم(ص) فرمود: «مَن حَسُنَ ظَنُّهُ فازَ بِالجَنَّه، هرکه گمانش خوب و نیکو باشد به بهشت جاودان نايل و رستگار گردد».
انتهای پیام
