آنچه که بافت لحنی «عبدالفتاح شعشاعی» را متمایز می‌کرد

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، غلامرضا شاه‌میوه، مدرس و کارشناس قرائت قرآن کریم در رابطه با ویژگی‌های صدای مرحوم عبدالفتاح شعشاعی اظهار کرد: مرحوم عبدالفتاح شعشاعی از جمله قرایی است که از یک صدای خاص همراه با تن خاصی برخوردار بوده است که تا این زمان مشابه این صدا را در عالم قرائت نداشتیم.

این داور بین‌المللی افزود: گرچه این صدا یک صدایی است که شاید از نگاه عوام، موردپسند نباشد و تقریباً با این بخش فاصله دارد، ولی در بین خواص، صدای وی طرفداران زیادی داشته است که از جمله، یکی از کشورهایی که خیلی طرفدار صدای مرحوم شعشاعی هستند، کشور عراق است که در سال 1955 وقتی ایشان سفری به عراق داشت، با اینکه قراء عراق، تعصب خاصی روی سبک خود داشتند و سبک عراقی را همیشه ارجح بر سبک‌های مصری می‌دانستند، اما وی با تلاوت‌های زیبایی که انجام داد، این گرایش را تغییر داد و خیلی از قراء مشهور آن زمان در کشور عراق تغییر سبک دادند و سبک عبدالفتاح را اجرا کردند.

مدرس علم قرائت قرآن ادامه داد: یکی از این قراء، مرحوم استاد «بیات» در مشهد بود که ایشان از قراء عرب‌زبان و در عراق تعلیم یافته بود. بنده ایشان را در اواخر عمر در مشهد ملاقات کردم که در یک جلسه‌ای با تبحر و استادی زیادی، سبک شعشاعی را می‌خواندند و وقتی از وی سؤال کردم، گفتند که من چندین جلسه در محضر مرحوم عبدالفتاح بودم و از آن موقع، تصمیم گرفتم با این شیوه قرآن را تلاوت کنم.

شاه‌میوه در ادامه با بیان اینکه صدای مرحوم شعشاعی یک صدای ضخیم و از نظر ویژگی‌های صدایی بم است، ادامه داد: صدای وی زنگ خاصی دارد و طنیبن آن طنینی است که به‌ویژه در پرده‌های اوج، کاملاً در ذهن شنونده نفوذ می‌کند و به دلیل همان زنگی که دارد، حجم صدای بسیار بالایی دارد. در زمانی که میکروفون هنوز به عرصه تلاوت وارد نشده بود و دستگاه تقویت صوت نبود، مرحوم شعشاعی وقتی تلاوت می‌کرد تا درب خود مسجد رأس‌الحسین که حدوداً 80 متر فاصله دارد، صدای وی کاملا شنیده می‌شده و این نشان دهنده قدرت و حجم بالای صدای ایشان است.

این داور بین‌المللی با اشاره به اینکه از نظر انعطاف، صدای مرحوم شعشاعی در بین قراء و نیز در قیاس با قراء بسیار پرانعطاف، متوسط است، افزود: صدای وی در عین حال از انعطاف مناسب و لازمی برای تلاوت برخوردار است. در تلاوت ایشان از تحریر کمتر استفاده شده، اما هرگاه که از تحریر استفاده کرده، چیره‌دستی خود را در اجرای ریز و سریع نشان داده است.

وی با بیان اینکه تحریر در تلاوت مرحوم شعشاعی کمتر دیده می‌شود، اظهار کرد: این قضیه به تفکر لحنی وی در تلاوت برمی‌گردد و اینکه اصرار ایشان این نبوده که خیلی از تحریر استفاده کند چون در قدیم، قراء نسل اول از لحن‌های مستقیم بیشتر استفاده می‌کردند و به دلیل اینکه ویژگی اصلی خواندن وی، تلاوت معناگرایانه و بحث تصویرالمعانی است، برای چنین کاری قاری باید از پیرایه‌ها و زخارف کمتر استفاده کند و لپ لحن را به شنونده نشان دهد و برای همین، امر تحریر را در این بخش کمتر می‌شنویم.

شاه‌‌میوه در ادامه در رابطه با اینکه چرا با وجود اینکه مرحوم شعشاعی خیلی به دنبال استفاده از تحریر نبود ولی ردیف‌های لحنی مورد استفاده وی به لحاظ مطابقت با اصول موسیقایی بسیار اصولی است؟ اظهار کرد: بنده درمورد مرحوم «حصان» در یکی از برنامه‌ها اشاره کردم که سبک ایشان را باید در طبقه‌بندی سبک مدرن بدانیم به دلیل اینکه ویژگی سبک مدرن این است که لحن‌ها و آهنگ قاری قابل پیش‌بینی نیست.

وی افزود: در مورد مرحوم شعشاعی نیز این قضیه صدق می‌کند یعنی وی به لحاظ بافت لحنی، خواندنش مشابه هیچ سبک دیگری نیست. این بافت لحنی به تفکر معناگرایانه ایشان و استفاده از فواصل مختلف در یک نفس لحنی برمی‌گردد که در آن زمان یک کار بسیار متبحرانه‌ای در تلاوت بوده که قراء قبلی کمتر از این شیوه استفاده کردند که برای نمونه همزمان در یک نفس از پرده جواب به قرار یا از جواب به پرده پنجم و یا از پرده اول به پرده پنجم می‌رفتند. این فواصل بدون اجرای نت‌های میانی یکی از ویژگی‌های لحن وی بوده است که بافت لحنی ایشان را از قراء دیگر متمایز می‌کند.

مدرس علم قرائت قرآن با اشاره به اینکه لحن مرحوم شعشاعی درواقع منطبق بر معنا بوده است، بیان کرد: انواع مهارت‌های لحنی در بخش القای معانی می‌توان در تلاوت مرحوم شعشاعی مشاهده کرد. در بحث استفاده وقف معلق و وقف تام ایشان در جایی که معنا تمام نیست دقیقاً لحن را در انتظار، باقی می‌گذارد و سپس، در پایان عبارت قفله را انجام می‌دهد که گوش شنوده از نظر موسیقایی ارضاع می‌شود.

شاه‌میوه در ادامه با اشاره به نمونه‌هایی از تلاوت مرحوم شعشاعی در رابطه با عبارت‌بندی‌هایی که در خواندن ایشان است، ادامه داد: برای مثال در تلاوت معروف ایشان از سوره‌های فاطر و بینه در جایی که «يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْل» را تلاوت می‌کند، این عبارت‌ها را از هم جدا می‌کند یا جایی که «إِنْ تَدْعُوهُمْ لَا يَسْمَعُوا دُعَاءَكُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَكُمْ» اگر به این عبارت‌ها دقت شود، این پردازش‌های لحنی که در این عبارت‌‌ها صورت می‌گیرد، دقیقا جایی است که درواقع زیرساخت‌های عبارتی ریزتر در یک عبارت بزرگتر وجود دارد.

پیشکسوت قرآنی کشور با بیان اینکه خیلی از قراء انتقالاتشان براساس مفاهیم صورت نمی‌گیرد و حتی گاهی در میان ادای یک کلمه این انتقالات را انجام می‌دهند، ادامه داد: اما لحن‌های مرحوم شعشاعی ساده، بی‌پیرایه و مستقیم است و این امر بیشتر به خاطر این است که وی می‌خواهد اول مطلب را کاملاً به ذهن شنونده بکوبد و بعد شنونده علامت سؤالی برایش ایجاد شود که این عبارتی که ایشان بیان کرد تفسیرش چیست.

وی در ادامه با اشاره به مثالی در این زمینه تصریح کرد: در جایی از تلاوت شیخ شعشاعی وی در هنگام ادای «إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا» با رسیدن به کلمه «عدو» وقف می‌کند در حالیکه همه ما می‌دانیم عبارت با رسیدن به کلمه «عدوا» تکمیل می‌شود. شعشاعی در بار اول که تا کلمه «عدو» تلاوت می‌کند، هشداری به شنونده می‌دهد که شیطان دشمن شماست اما در بار دوم عبارت را تکمیل می‌کند که شیطان دشمن شماست پس شما هم او را دشمن بدارید.

شاه‌میوه در ادامه با بیان اینکه این‌گونه وقف و ابتداها و این‌گونه استفاده از الحان کم‌آرایه و کم‌تحرک بیشتر با رویکرد معناگرایانه است، اظهار کرد: مرحوم شعشاعی اگر جایی قرار است از تحریر استفاده کند، فقط به قدر نیاز است چون اصولاً تفکری در قراء قدیم وجود داشته تحت عنوان لحن‌های مستقیم و لحن‌های مزخرف که البته این کلمه مزخرف اینجا به معنای زخرف و لحنی که زینت یافته و بزک شده است، می‌باشد. ایشان به دلیل همان رویکرد معناگرایانه از لحن‌های آرایش یافته کمتر استفاده می‌کند.

وی ادامه داد: عدم تقید به یک شیوه کلاسیک در الحان و اینکه هر بار در میان یک مقامی از این مقام به مقام دیگر رفتن دقیقا به خاطر تغییر مضامین است یعنی همراه با جریان مفاهیم و تغییرات مفهومی، مرحوم شعشاعی تغییر مقام و تغییر نغمه دارد وهیچ تقیدی به اینکه حتما یک مقام را شروع کند و قسمت‌های بعدی مقام را بخواند تا به اوج برسد ندارد و این تقید را در تلاوت ایشان به هیچ عنوان مشاهده نمی‌کنیم.

مدرس علم قرائت قرآن با اشاره به اینکه یکی دیگر از ویژگی‌های لحنی مرحوم شعشاعی، وضوح‌گرایی در بیان است که کاملا کلمات و حروف را در تلاوت وی می‌توان حس کرد و شنید، بیان کرد: معمولاً در تلاوت ایشان امکان ندارد کسی شنونده باشد و دقیقا حروف را به وضوح نشنود اما در برخی تلاوت‌های مصری‌ها مشاهده می‌شود که گاهی کلمات و حروف خوب شنیده نمی‌شوند مثلا در یکی از تلاوت‌های مصطفی اسماعیل در هنگام تلاوت « قَالَ ذَلِكَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ أَيَّمَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلَا عُدْوَانَ عَلَيَّ وَاللَّهُ عَلَى مَا نَقُولُ وَكِيلٌ» مشاهده می شود که وی سه تا چهار حرف را در میان تحریرها گم می‌کند یعنی در لابه‌لای تحریرها و زخارف حروف و کلمات گم می‌شوند اما دعب مرحوم شعشاعی این بوده است که الفاظ و حروف را با وضوح بیشتری ادا می‌کرد.

وی در ادامه با بیان اینکه تسلط فراوان عبدالفتاح شعشاعی در الحان و مقامات این امکان را به ایشان داده است تا مرتب همراه با جریان تغییر مفاهیم، تغییر فضا دهد، اظهار کرد: اتفاقاً وی یکی از کسانی بوده که روی بحث استفاده از مقامات حساسیت داشته است. قضیه معروف است که در جایی وی وقتی می‌خواست از یکی از ردیف‌های مقام راست استفاده کند، با دو یا سه نفر از آهنگسازان مشورت می‌کند و این امر حساسیت ایشان را نشان می‌دهد که تا چقدر در بخش استفاده از مقامات وسواس داشته است. ایشان در عین حالی که تلاوتشان ساده به نظر می‌رسد اما دقیق و کاملاً به قول موسیقی‌دان‌ها ردیف‌ها و الحان را ژوست می‌خوانده است.

این داور بین‌المللی در ادامه در رابطه با بحث توجه به تلاوت معناگرایانه مرحوم شعشاعی نیز بیان کرد: در مورد بحث معناگرایی مرحوم شعشاعی باید اشاره کرد که عملکرد هر کسی از خواندن وی پیداست یعنی وقتی که می‌بینید قاری یک وقف‌های خاصی انجام می‌دهد یا یک سری الحان را در واقع به شکل ساده‌تر یا پیچیده‌تر اجرا می‌کند، این نشان می‌دهد که تفکر او یک تفکر به سمت زیباتر ساختن تلاوت است یا به سمت القای مفاهیم است.

شاه‌میوه ادامه داد: ما از مجموعه کارنامه مرحوم شعشاعی، اینطور برداشت می‌کنیم که وی یک قاری بوده که بیشتر به فکر القای معانی بوده و در این کار این‌قدر پیش رفته که حتی جاهایی منجر به نقص موسیقایی شده یعنی تفکرش این نبوده که برای مثال اینجا قفله را کامل کند، چون بعضی قفله‌ها به شکل انتظاری معلق در یک حالت نیمه موسیقایی تمام می‌شود که وقتی مخاطب عادی می‌شنود، با خود می‌گوید که چرا تلاوت اینطور تمام شد و انگار چیزی کم داشت، اما کسانی که وارد هستند و مفهوم را دنبال می‌کنند، می‌فهمند که این دقیقاً با هدف این وقف را انجام داده است.

وی در ادامه با بیان اینکه این قضیه در تلاوت عبدالفتاح شعشاعی به وفور دیده می‌شود و باید بگوئیم که قرائت ایشان یک قرائت صددرصدی مفهومی است، افزود: اینکه تلاوت وی متأثر از جریان‌های زمان خود بوده یا نه؟ به نظر می‌رسد یک فرهنگی در صد تا دویست سال گذشته در بین قراء وجود داشته که دغدغه‌شان این بوده که قرآن را بیشتر به سمت القای معانی و مفهوم سوق می‌دادند و این امر را از کتبی که در قرون دوازده و سیزده نگاشته شده کاملاً متوجه می‌شویم.

مدرس علم قرائت قرآن در پایان با اشاره به اینکه این فرهنگ امور فراموش شده، بیان کرد: به نظر بنده قراء در کشور ما باید به این سمت بروند که فرهنگ مفهومی خواندن قرآن را دوباره احیا کنند. یعنی چیزی که در قرون گذشته بدان توجه فراوان می‌شده اما این فرهنگ در لابلای تحریرها و نغمات گم شده که یکی از الگوها در این زمینه نیز می‌تواند تلاوت مرحوم عبدالفتاح شعشاعی باشد.