سیره پیامبر(ص) برای پرهیز از ربا در سفرهای تجاری/ مقابله با انحصارگرایی در عصر جاهلیت

حجت‌الاسلام والمسلمین غلامعلی معصومی‌نیا، کارشناس مسائل اقتصادی، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، به تشریح سیره اقتصادی پیامبر اسلام(ص) در عرصه تجارت پرداخت و اظهار کرد: در زمانه پیامبر اسلام(ص) به چند طریق تجارت انجام می‌شد که یک شیوه این بود که شخص، صاحب سرمایه‌ای بود و با سرمایه خود اقدام به تجارت می‌کرد و نوع دوم این بود که شخص سرمایه‌ای نداشت ولی قرض ربوی کرده و فعالیت تجاری انجام می‌داد.

استفاده پیامبر اسلام(ص) از مضاربه در فعالیت تجاری

وی افزود: در «تفسیر کبیر»، اثر امام فخر رازی و در دیگر منابع آمده است که در زمان جاهلیت قرض ربوی گرفتن و انجام تجارت از روش‌های مرسوم بود. نحوه دیگر فعالیت تجاری انجام مضاربه بود؛ بدین صورت که شخص، مال دیگری را گرفته و با آن فعالیت تجاری انجام می‌داد و در نهایت سود بین طرفین تقسیم می‌شد و اصل سرمایه هم متعلق به صاحب سرمایه می‌شد.

معصومی‌نیا ادامه داد: حضرت رسول اکرم(ص) قبل از نبوت، دو سفر تجاری از مدینه به شام رفتند و هر دو سفر تجاری را در قالب مضاربه انجام دادند. در این سفرها سرمایه لازم برای فعالیت تجاری را از حضرت خدیجه(س) گرفته و بعد از فعالیت تجاری سود را تقسیم کردند.

وجود ربای تجاری در عصر جاهلیت

وی عنوان کرد: نکاتی که بیان شد پاسخی به دیگاه برخی از افراد هم هست که عنوان می‌کنند ربا فقط به قرض‌های مصرفی اختصاص دارد؛ در حالی‌که براساس منابع موثق، در گذشته برای تجارت هم قرض ربوی انجام می‌شد.

عضو انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه تأکید کرد: علی‌رغم اینکه این مدل‌ها رایج بود و همین امر دلالت بر این دارد که در قرض‌های تجاری و تولیدی هم ربا وجود دارد اما پیامبر اکرم(ص) از این عمل استفاده نکرده بلکه مال‌التجاره را می‌گرفتند و به کسب سود از فعالیت تجاری مبادرت می‌کردند و عمل ربوی هم اتفاق نمی‌افتاد.

توصیه پیامبر به مهاجرین و انصار برای استفاده از عقد مزارعه

وی افزود: سیره پیامبر اسلام(ص) تا قبل از نبوت که در دو سفر تجاری شرکت کردند بدین‌گونه بود و بعد از رسیدن به نبوت و تحریم ربا، اجازه دادند همه افراد در قالب مضاربه به فعالیت تجاری بپردازند. همچنین ایشان در مدینه از عقد مزارعه هم استفاده و آن را ترویج کردند؛ بدین‌گونه که به انصار فرمودند به جای بخشش زمین‌های خود به مهاجرین، آنان بر روی این زمین‌ها کار کرده و سودی را حاصل کنند.

عضو انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه تصریح کرد: در حقیقت در این روش ترکیب سرمایه زمین و نیروی کار موجب پدید آمدن مشارکت در فعالیت اقتصادی و تقسیم سود بین طرفین شده و از انجام فعالیت‌های ربوی هم پرهیز می‌شد.

عدم وجود ضمانت در عقد مضاربه

معصومی‌نیا در پاسخ به پرسشی درباره انواع ربای موجود در فعالیت‌های تجاری عصر پیامبر(ص) اظهار کرد: در زمان جاهلیت قرض تجاری و قرض مصرفی بسیار رایج بود و به همین دلیل پیامبر اسلام(ص) عقد مضاربه را برای دوری از ربا توصیه کردند و دلیلش هم این است که براساس گفته فقها، شرط ضامن بودن عامل در عقد مضاربه صحیح نیست.

وی ادامه داد: اما اگر شخص در قالب قرض ربوی تجارت می‌کرد حتی اگر همه سرمایه‌ها را از دست می‌داد باز باید بدهی‌ها و سودش را به صاحب سرمایه‌ پرداخت می‌کرد اما در مضاربه‌ای که رسول اکرم(ص) با اموال حضرت خدیجه(س) انجام می‌دادند حتی اگر همه سرمایه‌ها را از دست می‌دادند، چیزی بدهکار نمی‌شدند؛ چراکه در اینجا ضمانتی وجود ندارد.

تدابیر پیامبر اسلام(ص) برای سلامت بازار اسلامی

وی در پاسخ به پرسشی درباره تدابیر پیامبر اسلام(ص) برای کنترل سلامت بازار اسلامی بعد از نبوت اظهار کرد: نکته مهمی که در سیره تجاری رسول اکرم(ص) بعد از نبوت وجود دارد این است که ایشان هنگامی‌که در مدینه قدرت را در دست گرفتند محلی را برای بازار تعیین کرده و به مسلمانان دستور دادند تجارت و خرید و فروش را با نظم معینی انجام دهید تا خللی در فعالیت‌های اقتصادی ایجاد نشود.

عضو انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه در پایان عنوان کرد: همچنین پیامبر اسلام(ص) ضوابطی را تعیین کردند که به انحصارگرایی پایان داده و قیمت‌ها به صورت عادلانه و طبیعی تعیین شود و همه این موارد برای این بود که اجحافی به کسی نشده، سودها به شکل واقعی تعیین شده و فضای مصنوعی بر بازار اسلامی حاکم نشود.