آیا کتب درسی پاسخگوی مسائل دینی هستند؟

محمد میرزاپور، معلم پیشکسوت قرآن در چهارمحال‌وبختیاری، در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به اینکه بعد از خانواده نهادها و سازمان‌های دیگر تعلیم و تربیت مانند روحانیت‌، حوزه علمیه، آموزش و پرورش، صدا و سیما و عموم رسانه‌ها مسئولیت مشترک تربیتی در قبال کودکان و نوجوانان را دارند، اظهار کرد: در این میان، مسئولیت و نقش‌آفرینی آموزش و پرورش ویژه‌تر است زیرا این نهاد عموم فرزندان مردم را از حدود 6 تا ۱۸ سالگی و در ساعات مهم از روز در اختیار دارد و معلمان به امر تعلیم و تربیت آنان در مدارس می‌پردازند.

وی با ذکر اینکه تعلیم و تربیت دینی نیز رسالت مجموعه آموزش و پرورش است، ادامه داد: این نهاد در راستای ایفای این رسالت باید تغییر ذائقه نسل جدید را به‌عنوان یک موضوع مهم مدنظر داشته باشد و روش‌ها و محتوای آموزش آموزه‌های دینی به کودکان و نوجوانان و جوانان باید بر طبق این تغییر ذائقه‌ها تعیین و اجرا شوند و نظام تعلیم و تربیت بایسته‌هایی را برای تبلیغ دین و تربیت دینی در مدارس در دستور کار قرار دهد.

بیشتر بخوانید:

• بایدها و نبایدها در تربیت دینی کودکان 

میرزاپور با تأکید بر اینکه تربیت دینی مسئولیتی است که با ارائه مجموعه دروس و برنامه درسی و نه فقط با دروس دینی و قرآن به دانش‌آموزان محقق می‌شود، گفت: با اینحال، درس تعلیم و تربیت دینی به‌عنوان یک ماده درسی دارای نقش محوری است که اهداف و مسئولیتی برای آن تعریف شده و معلمان با آموزش این درس باید به اهداف تعیین شده دست یابند.

تغییر ذائقه دانش‌آموزان

وی بیان کرد: سیر تربیت دینی از دوران پیش‌دبستانی تا متوسطه دوم در دانش‌آموزان باید در هر کدام از مقاطع درسی به‌صورت دقیق و کارشناسانه طی شود. تبلیغ و تربیت دینی در فرهنگ اسلامی و آموزه‌های قرآنی بسیار مورد توجه قرار گرفته و مؤلفه‌های فراوانی همچون نیت خالص مبلغ، تعیین اهداف برای تبلیغ، مسئولیت‌پذیری و احساس وظیفه در تبلیغ، پرهیز از بی‌تفاوتی، خودسازی و الگو بودن مبلغ و تخلق وی به اخلاق اسلامی‌، نرم‌خویی، سعه صدر، صبر و استقامت، دلسوزی و رأفت باید در امر تبلیغ مورد توجه قرار گیرد که طبعاً در مدارس نیز باید رعایت شود.

این مدرس با سابقه قرآن در استان با ابراز تأسف از اینکه عوامل آسیب‌زا و بی‌اثرکننده تبلیغ دینی در کشور را نمی‌شناسیم، افزود: جامعه جهانی و جامعه ایرانی، خانواده، مدرسه و نظیر اینها در کاهش یا افزایش سطح اثرگذاری تربیت دینی مؤثرند و تمام معلمان و مربیان و مروجان دین باید پیوسته به این سخن امام صادق(ع) توجه کنند که در حدیثی فرمودند «العالِمُ بِزَمانِهِ لا تَهجُمُ عَلَیهِ اللَّوابِس» یعنی شخص زمان‌شناس، شبهات بر او هجوم نخواهد آورد. امام علی(ع) نیز فرموده‌اند: «مَنْ عَرَفَ الایّام لم یُغْفَلْ عن الاستعداد» یعنی کسی که اوضاع روزگار خود را می‌شناسد از آمادگی در مقابل مقتضیات آن غفلت نمی‌ورزد.

میرزاپور با تأکید بر اینکه آنان که لباس ضد دین و تربیت دینی بر تن کرده‌اند تلاش می‌کنند تا تمام انسان‌ها در پرتو حاکمیت اندیشه‌های نادرست بر طبل ستیز انسان با دین بکوبند، افزود: آنان در صدد جداسازی انسان‌ها با آموزه‌های دینی و قطع ارتباط با آسمان هستند؛ آنان اما غافلند که دین امری فطری بوده و نمی‌توانند به هدف خود دست یابند. جامعه بزرگ جهانی که کمر همت بر کنار زدن دین بسته است، باید بداند که نسل جوان و دانش‌آموزان خواهان فهم جدید و به‌روز از آموزه‌های دینی و عمل به مبانی مذهبی هستند، پژوهش‌ها نشان می‌دهد که نسل جدید دین‌گریز یا دین‌ستیز نیستند و لذا اطلاق این تعابیر یک اتهام به آنان محسوب می‌شود.

وی ادامه داد: معلمان باید بدانند که نوجوانان و جوانان دین‌باورند و از بی‌دینی‌ها و کژکارکردهایی که به‌نام دین تمام می‌شود، به‌شدت رنج می‌برند؛ آنان اگر ستیزی هم دارند علیه استفاده از مذهب و رفتار غیردینی دیندارنمایان و یا تحجرگرایان است، درواقع آنان بدفهمان نسبت به دین و کسانی را که باورهای التقاطی دارند، بر نمی‌تابند.

این معلم بازنشسته آموزش و پرورش استان با یادآوری اینکه تربیت دینی نسل امروز تنها کارکرد نهادهای فرهنگی و تربیتی نیست، بیان کرد: عملکرد تمامی نهادها اعم از سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و قضایی در مطلوبیت یا عدم مطلوبیت تربیت دینی مؤثر است، وفاداری به باورها، آموزه‌های دینی و تجلی آن در برنامه‌ریز‌ها و تصمیم‌گیری‌ها، زمینه‌های تربیت دینی را تسهیل می‌کند.

عوامل بی‌اثرکننده تربیت دینی 

میرزاپور آموزش جامعه، خانواده‌ها و دست‌اندرکاران تعلیم و تربیت در مدرسه و زدودن گرد و غبار غفلت در مسائل دینی در این مجموعه‌ها را مورد تأکید قرار داد و اضافه کرد: خانواده‌های کم‌اطلاع و سست در مسائل دینی فرزندان خود را دچار شک‌ها و تردیدها و ایجاد شبهه‌ها می‌کنند که آثار این آسیب هم بر مدرسه و هم بر جامعه کاملاً هویداست. انجمن اولیا و مربیان می‌تواند در آموزش و جهت‌دهی والدین دانش‌آموزان نقش‌آفرین باشد و آثار مثبت تربیت دینی را برای خانواده‌ها بازخوانی و یادآوری کند.

وی ادامه داد: امروزه دانش‌آموزان به واسطه حضور در فضای مجازی در معرض شبهات دینی قرار دارند که اگر مهارتی در جهت شبهه‌زدایی وجود نداشته باشد، محل آسیب خواهد بود؛ پدر و مادرها، معلمان و مدیران مدارس باید بدانند که میان سؤال و شبهه تفاوت وجود دارد، شبهه تشابهی به حق دارد اما باطل است.

میرزاپور با تأکید بر اینکه شبهه باطل است اما در مقام جبهه‌گیری و زیرساخت اعتراض‌گونه قرار می‌گیرد، تصریح کرد: امام علی(ع) در خطبه ۳۸ نهج‌البلاغه فرموده‌اند که «وَ إِنَّمَا سُمِّيَتِ الشُّبْهَةُ شُبْهَةً لِأَنَّهَا تُشْبِهُ الْحَقَّ» یعنی شبهه از اين جهت شبهه ناميده شده كه شبيه و مانند حق است، لذا هر كس نمی‌تواند ميان حقّ و باطل تميز دهد.

وی با بیان اینکه تبدیل شبهه به پرسش اولین گام موفقیت در فرآیند شبهه‌زدایی است، تصریح کرد: پرسش درواقع راهی برای رسیدن به شناخت و کشف حق است حال آنکه شبهه به معنای حق جلوه دادن باطل است که باعث تشابه باطل به حق می‌شود. پرسش جنبه استفهامی داشته و مستلزم فهم است اما شبهه دارای بُعد اعتراضی بوده و با فهم و ادراک ارتباطی ندارد. شبهات ممکن است باعث درگیری در کلاس‌های درس یا در منزل شود لذا با رفع شبهه علاوه بر اینکه از این مشکلات پیشگیری می‌شود، سبب تبدیل وجه اعتراض‌گونه شبهه به وجه کنجکاوانه پرسش می‌شود. بسیاری از شبهات در بدو ایجاد می‌توانند رفع و یا تبدیل به پرسش شوند.

تجهیز به علم روز برای پاسخگویی به شبهات

میرزاپور با اشاره به اهمیت مجهز بودن پدر و مادر و معلمان به علم روز جهت پاسخگویی به شبهات دینی نوجوانان و جوانان، تأکید کرد: اگر توانایی رفع شبهه در آنان وجود داشته باشد می‌توان گفت که در تربیت دینی موفق خواهند شد اما اگر به دلیل عدم آگاهی، شبهات بدون پاسخ بمانند باید شاهد نزاعی طولانی باشیم.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا محتوای منابع و کتب آموزشی در مدارس ظرفیت پاسخگویی به شبهات دینی و تحقق تربیت دینی را دارد یا خیر؟ بیان کرد: پیش از انقلاب، هیچ نهاد یا مؤسسه‌ای وظیفه تربیت معلم جهت تربیت دینی در مدارس نداشت که با پیروزی انقلاب اسلامی، ساعات تدریس دروس دینی و قرآن افزایش یافت، در مقابل، آموزش و پرورش با کمبود معلم برای این دروس مواجه شد و به ناچار، افرادی که متدین بودند اما از تخصص و مهارت کافی جهت تربیت دینی دانش‌آموزان بی‌بهره بودند، جهت تدریس این دروس به کار گرفته شدند که البته مشکلات زیادی را به همراه داشته است.

میرزاپور ادامه داد: از حیث محتوا نیز باید گفت که بر اساس مصوبات موجود، تدریس دینی از سال دوم دبستان تحت عنوان کتاب «هدیه‌های آسمانی» آغاز می‌شود و تا پایان دوره ابتدایی، هفته‌ای سه ساعت تدریس می‌شود. در دوره متوسطه اول، در هر هفته دو ساعت کتاب «پیام‌های آسمان» و در دوره دبیرستان نیز، هفته‌ای دو ساعت کتابی با عنوان «دین و زندگی» به دانش‌آموزان ارائه می‌شود.

این مدرس باسابقه قرآن در استان با ذکر اینکه مؤلفان کتاب‌های معارفی مقاطع مختلف تحصیلی برای هر یک از کتاب‌ها یک جزوه راهنمای تعلیم و تربیت ضمیمه کرده‌اند، افزود: در این راهنماهای برنامه درسی، اهداف درس دینی در پایه‌های مختلف تحصیلی به‌صورت مفصل تعریف شده است، این کتاب‌ها جدیدالتألیف هستند اما این بدان معنا نیست که بتوانند تمامی شبهات و مسائل دینی روز دانش‌آموزان را پاسخگو باشند.

میرزاپور تأکید کرد: شبهات و سؤالات دینی روز به روز و لحظه به لحظه ممکن است برای دانش‌آموزان ایجاد شود و طبعاً کتاب درسی گنجایش به‌روز شدن با این سرعت و حتی به‌صورت سال به سال را ندارند؛ سازوکار تغییرات در کتب‌ها به‌ این صورت است که برخی تغییرات کلی در کتاب‌های درسی معارفی ایجاد می‌شود و این کتاب‌ها به‌صورت آزمایشی در یک یا چند استان تدریس و معایب و کاستی‌ها احصا شده و پس از رفع اشکالات به‌صورت سراسری تدریس می‌شود. در اینجا نقش معلم دینی تعیین‌کننده است که بتواند ضمن غافل نشدن از سرفصل کتاب، مطالب را به‌روز شده به دانش‌آموزان ارائه دهد.

این معلم پیشکسوت قرآن در خصوص چارچوب کلی کتاب‌های دینی مدارس، توضیح داد: در همه این کتاب‌ها، ابتدا مباحثی ناظر به خداشناسی مطرح می‌شود و سپس به موضوع پیامبران و ائمه(ع) و راهنماشناسی می‌پردازند، در ادامه، احکام و اخلاقیات بیان می‌شوند و در مجموع، ساختار همه کتاب‌های دینی بر محور اصول دین است. البته برخی مسائل مبتلا به امروز نیز نظیر پوشش و حجاب، محرم و نامحرم، وجوهات شرعی، انواع انفاق‌ها و حسنات، دفاع از دین و میهن، جهاد و شهادت و غیره به‌صورت غیرمستقیم در این کتاب‌ها مورد اشاره واقع شده است.

میرزاپور با تأکید بر اینکه کتاب‌های درسی ظرفیت و توان پاسخگویی به تمامی مسائل و شبهات دینی روز دانش‌آموزان را ندارند، گفت: تنها برخی مسائل را با کمک معلم می‌توان رفع کرد به شرطی که راهنماهای ضمیمه دروس دینی بتواند معلم را در این مسیر یاری کند. مباحثی نظیر دشمن‌شناسی و امت اسلامی و ولایت فقیه در کتب دینی مدارس به‌صورت کلی و محدود مطرح شده‌اند اما شاهکار معلمان این است که بتوانند این محتوا را به‌صورت به‌روز و با شیوه‌های مؤثر روانشناختی در انتقال مطالب مطابق با سن دانش‌آموزان تدریس کنند.

نقش تعیین‌کننده معلم دینی

وی با اشاره به اینکه تربیت دینی در شرایطی خوشایند و مؤثر محقق می‌شود، گفت: استفاده از فرصت‌های مطبوع، ابزار و شیوه‌های جذاب و متنوع و بسیاری دیگر از مؤلفه‌های مهم آموزشی در تحقق بخشیدن به تربیت صحیح دینی در مدارس تأثیرگذار هستند.

این مدرس قرآن در استان با اشاره به بودجه‌بندی درس‌ها و سرفصل دروس در هر یک از پایه‌ها در طول سال تحصیلی، بیان کرد: طبیعی است که معلم در این شرایط از پیش تعیین شده فرصت اضافی و اختیارعمل زیادی برای استفاده از محتواها و جزواتی خارج از سرفصل‌های تعیین شده ندارند اما می‌توانند در خلال درس‌‌ها از مثال‌های روز استفاده کنند، ضمن اینکه خود معلم دینی به‌عنوان مبلغ دین باید الگوی عملی اجرای دین باشد که این مهم برای دانش‌آموزان بسیار کارساز و تأثیرگذار است.

میرزاپور با بیان اینکه متأسفانه معلمان مبانی و روش‌های تبلیغ و تربیت دینی را آموزش نمی‌بینند، تصریح کرد: می‌طلبد که معلمان دوره‌های لازم را طی کنند و اگر این اتفاق نیفتد دچار خسران می‌شویم. معلمان نسبت به مفاهیمی چون تبلیغ مستقیم و غیرمستقیم، تبلیغ فردی و جمعی، تبلیغ کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت و نظیر اینها بیگانه هستند؛ همچنین نوشتن طرح درس و تدریس دروس دینی بر مبنای آگاهی و تسلط در میان معلمان به چشم نمی‌خورد.

آموزش معلمان؛ حلقه مفقوده تربیت دینی در مدارس

وی سخن بدون علم و عمل معلمان را دارای آثار سوء گسترده در دانش‌آموزان دانست و توضیح داد: امروز یکی از آسیب‌ها این است که برخی پدر و مادرها، معلمان و مبلغان راجع به موضوعی که علم و آگاهی در مورد آن ندارند، تبلیغ می‌کنند و تحلیل‌های نادرست ارائه می‌دهند و غیر عامل بودن آنان نیز مزید علت برای افزایش اثرات تخریبی آسیب‌هاست، همچنان که در قرآن کریم نیز با لحن توبیخی پرسش شده است که «لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ» (صف/۲).

میرزاپور بیان کرد: غفلت از لغزش‌های کوچک و به‌ ظاهر کم‌اهمیت منجر به لغزش‌های بزرگ می‌شود، توجیه نابجای مسائل دینی باعث اُفت جایگاه درس دینی در مدارس و در میان دانش‌آموزان می‌شود.

این معلم پیشکسوت آموزش و پرورش استان گفت: آسیب‌های تربیت دینی از چند ناحیه از جمله معلمان و مربیان، برنامه درسی، محتوا و روش‌های یاددهی، مدیریت آموزشی و فضای آموزشی اتفاق بیفتد. یک نمونه این است که اداره‌کل آموزش و پرورش به مدارس ابلاغ می‌کند که نماز جماعت در مدارس برگزار شود اما به این نکته توجه نکرده است دانش‌آموزان بلافاصله بعد از زنگ ورزش با جوراب‌های بوگرفته در فضای محقر و کوچک نمازخانه مدرسه باید نماز بخوانند، آیا می‌توان به تحقق تربیت دینی در این دانش‌آموزان خوشبین بود؟

میرزاپور با اشاره به حضورش در همایش ملی آسیب‌شناسی تربیت دینی در سال ۸۲ که خروجی آن ده‌ها مقاله تخصصی ناظر به آسیب‌ها و مشکلات تربیت و تبلیغ دینی بود، گفت: طبعاً مقالاتی که در آن مقطع بیان شد و مباحثی که متخصصان و کارشناسان تعلیم و تربیت دینی مطرح کردند ناظر به مسائل مبتلا به جامعه آن روز بود و چه خوب است که نظیر آن همایش، امروز نیز از سوی آموزش و پرورش و دیگر نهادهای علمی و فرهنگی متناظر برگزار و روند تربیت دینی در وضعیت فعلی در مدارس تحلیل و واکاوی و آسیب‌شناسی شود تا چراغ راه برنامه‌ریزان شود.