شرحی بر وظایف مربیان پرورشی در مدارس

محمد میرزاپور، مدرس پیشکسوت قرآن در چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایکنا از استان در تشریح پیشینه و فراز و نشیب فعالیت مربیان پرورشی مدارس، اظهار کرد: آموزش‌و‌پرورش به‌عنوان نهادی اجتماعی در طول سال‌های فعالیت تا کنون دستخوش تحولات فراوانی شده است و ایجاد مبحث امور تربیتی در این نهاد، از جمله این تحولات است که امر پرورش و کسب مهارت‌های لازم به‌طور خاص را بر عهده دارد و نگرش‌های اخلاقی و دینی را در معلمان، دانش‌آموزان و اولیا شکل می‌دهد.

وی با ذکر اینکه از دیرباز که مدارس به شکل امروزی نبوده و خانواده‌ها آداب و مهارت‌های زیستن را به فرزندان خود می‌آموختند، ادامه داد: برخی خانواده‌ها فرزندان خود را به مکتبخانه می‌فرستادند تا تربیت و سواد آنان تکمیل شود. با آغاز تعلیم و تربیت در زمان ناصرالدین شاه قاجار، وزارتخانه‌هایی چون معارف، فرهنگ و بعدها آموزش و پرورش برای تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان در کشور ایجاد شد.

میرزاپور با تأکید بر اینکه آموزش‌و‌پرورش یک مفهوم ترکیبی است، تصریح کرد: بعد از انقلاب، با تدبیر شهیدان رجایی و باهنر نهاد تربیتی در آموزش‌و‌پرورش منطبق با اهداف نظام اسلامی در آموزش‌و‌پرورش بنیان نهاده شد؛ در این راستا مربیانی جذب شدند تا در حفظ دستاوردهای انقلاب و ترویج معارف و ارزش‌های اسلامی کار کنند.

انتظارات از امور تربیتی

وی با اشاره به اینکه آموزش‌و‌پرورش با توجه به این اهداف متعالی اسلامی باید قداست خود را از هر حیث حفظ کند، گفت: انتظاراتی از امور تربیتی و مربی پرورشی وجود دارد از جمله اینکه مربی پرورشی باید کسی باشد که در اذهان عمومی از لحاظ فضایل اخلاقی، بینش اعتقادی، بصیرت دینی، مهارت‌های اولیه ارتباطی، هنجارهای اجتماعی، رعایت موازین قانونی و ارزشی در امور فردی و اجتماعی، حل مشکلات رفتاری نسبت به دیگران برتر باشد تا دانش‌آموزان بتوانند او را به‌عنوان اسوه و الگو مدنظر داشته باشند. باید گفت بسیاری از نیروهایی که آموزش‌و‌پرورش به‌عنوان مربی پرورشی به‌کار می‌گیرد، سال‌ها طول می‌کشد تا واجد شرایط یاد شده باشند.

این فرهنگی بازنشسته آموزش‌و‌پرورش استان تأکید کرد: وقتی از مربی پرورشی سخن می‌گوییم قاعدتا‌ً باید شخصی آراسته به مظاهر اسلامی و صداقت و نجابت و هوشمندی باشد که تلاش می‌کند صفات حسنه یک انسان کامل را با نگاه معلم‌گونه به دانش‌آموزان منتقل کند. البته باید گفت فرآیند انتقال این آموزه‌ها از سوی مربی پرورشی به دانش‌آموزان بر حسب مقاطع و پایه‌های تحصیلی مختلف با هم تفاوت‌هایی دارد و نمی‌توان برای همه دانش‌آموزان در هر سنی نسخه‌ای واحد پیچید.

تفاوت‌های رسالت مربی پرورشی در مقاطع مختلف تحصیلی

میرزاپور ادامه داد: مربی پرورشی مقطع ابتدایی باید کسی باشد که بتواند افکار خود را تا مرز تفکر کودک ابتدایی پایین بیاورد و تلاش کند که اهداف، مظاهر و شعائر تربیتی را در قالب عبارات و اشعار ساده، کودکانه، آهنگین و قابل فهم به دانش‌آموزانش منتقل کند. مربی در این مقطع، باید همبازی خوب کودکان باشد یعنی به تعبیر حدیث نبوی «مَن كانَ عِندَهُ صَبِيٌّ فَليَتَصابَّ لَهُ» کودکی کند و یا «چون که با کودک سر و کارت فتاد، هم زبان کودکان باید گشاد».

وی با ذکر اینکه هر کدام از مربیان پرورشی، مخاطبان متفاوت از هم دارند و با طرح این پرسش که مربی پرورشی در دوره متوسطه اول چگونه باید باشد؟ توضیح داد: مربی در این مقطع، نقشی بسیار حساس دارد و با آداب و افکار خاص و ویژه نوجوانان باید آشنا باشد، همراه دانش‌آموزان هفتم و هم‌پله صعود و بلوغ دانش‌آموزان هشتم و نهم باید باشد، این مربی روزی افکار کودکانه دانش‌آموزان هفتم را پیش می‌گیرد و روزی دیگر سرود بزرگی و رشد و بلوغ نوجوانان نهم را سر می‌دهد؛ از یک طرف دستگیر دانش‌آموزان هفتم است و از دیگرسو باید آداب برخورد با نوجوانانی را که ادعای بلوغ و جوانی می‌کنند، بداند. درواقع، مربی پرورشی در مقطع متوسطه اول درست مانند هنرپیشه‌ای است که در یک فیلمنامه نقش‌های متعددی را بازی می‌کند.

میرزاپور ادامه داد: مربی پرورشی در مقطع متوسطه دوم درواقع مشاوری برای دانش‌آموزان است و آنان هرگز تلقی یک آمر و ناهی نباید از این مربی داشته باشند چرا که دانش‌آموزان در این سن تصور می‌کنند که همه چیز را می‌دانند و سعی می‌کنند در جهت داشتن آینده رویایی مدنظر خودشان بدون وقفه تلاش کنند. در این مقطع صدها مشکل جدی دانش‌آموزان را تهدید می‌کند که می‌تواند سرنوشت آنان را تحت تأثیر قرار دهد لذا آنان در این سن نیازمند مراقب قوی اما نامحسوس هستند و مربی پرورشی در چنین شرایطی باید در نقش یک دوست محرم و مشاور امین با روحیه‌ای شاد و جوان‌پسند ظاهر شود.

وی تصریح کرد: قرار دادن یک انسان خشک و امرکننده و نهی‌کننده به‌عنوان مربی پرورشی مقطع متوسطه دوم نمی‌تواند سودمند باشد و این فرد در کارش موفق نمی‌شود؛ با توجه به این تقسیم‌بندی‌ها از ویژگی‌های مربیان پرورشی در هریک از مقاطع تحصیلی، هر فرد باید با توجه به شناختی که از روحیه، افکار و اخلاق خود دارد یکی از این مقاطع را برای فعالیت انتخاب کند.

تعریف مربی و معاون پرورشی

این مدرس قرآن در استان با تصریح اینکه بین مربی پرورشی و معاون پرورشی تفاوت‌هایی وجود دارد، گفت: در بدو ایجاد امور تربیتی در نظام آموزش‌و‌پرورش، نیرویی با عنوان مربی تربیتی در مدارس فعالیت داشت اما در ادامه جهت تقویت بنیه‌های تربیتی دانش‌آموزان واحد امور تربیتی در سطح معاونت وزارتخانه تشکیل شد و لذا معاونت پرورشی و تربیت بدنی در این خصوص تعریف شد و موجودیت یافت.

میرزاپور افزود: براساس مصوبات مجلس شورای اسلامی ذیل ماده چهار از فصل سوم قانون، امور تربیتی آموزش‌و‌پرورش با سه هدف طاغوت‌زدایی از مدارس، بسط تعلیم و تربیت اسلامی و انجام فعالیت‌های تربیتی گسترش یافت. مشکلات تأمین نیروهای آموزش‌و‌پرورش و کمبود نیرو در این زمینه باعث شده است که در مدارس پرجمعیت از معاون پرورشی استفاده شود که در سطح بالا و با اختیارات کامل فعالیت می‌کند، در مدارس کم‌جمعیت اما مربیان پرورشی که اختیارات کمتری دارند، منصوب می‌شوند.

وی با ذکر اینکه آموزش‌و‌پرورش فهرستی از وظایف را برای مربیان و معاونان پرورشی تعریف و مشخص کرده است، تصریح کرد: معاون پرورشی و تربیت بدنی مدرسه زیر نظر مدیر به برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی کارها از جمله هدایت‌، ارزشیابی و پیگیری فعالیت‌های پرورشی می‌پردازد؛ این فرد علاوه بر تصدی همه فعالیت‌های پرورشی، برای مشارکت معلمان و دانش‌آموزان و اولیای دانش‌آموزان باید زمینه‌سازی و تدبیر کند یعنی یک برنامه سالانه و تقویم با عنوان برنامه عمل در بخش پرورشی تعریف شود که این امر با همکاری مدیر و سایر عوامل مدرسه محقق می‌شود.

میرزاپور در تشریح برخی وظایف مربیان و معاونان پرورشی در مدارس، ادامه داد: اقامه نماز جماعت، اعتلای فعالیت‌های قرآنی، تعظیم شعائر دینی در مدرسه، برنامه‌ریزی جهت آموزش‌های لازم در خصوص مسئله بلوغ در دانش‌آموزان دختر و پسر، جشن تشرف و تکلیف و غیره اموری هستند که مربی پرورشی با توجیه خانواده‌ها و همکاری عوامل مدرسه باید زمینه عملیاتی‌سازی آنها را فراهم کند.

وی تأکید کرد: جلب مشارکت فعال، اثربخش و صمیمی با دانش‌آموزان به‌صورت جمعی و فردی، تشکیل شورای دانش‌آموزی و نظارت بر کار آن، تدارک برنامه صبحگاه جذاب، پرنشاط و کوتاه با همکاری دانش‌آموزان، جذب و هدایت و پرورش استعدادهای دانش‌آموزان از دیگر وظایف مربی پرورشی در مدارس است. نظارت و ارزیابی فعالیت‌های پرورشی دانش‌آموزان و احصا و پیگیری نقاط ضعف و قوت را می‌توان وظیفه دیگر مربی پرورشی دانست که تمام این وظایف با همکاری مدیر و معلمان دغدغه‌مند و نیز اولیای دانش‌آموزان به درستی جامه عمل می‌پوشد.

جای خالی زنگ پرورشی در مدارس

این معلم باسابقه قرآن در استان با تصریح اینکه یکی از مشکلات مربیان پرورشی این است که ساعتی اختصاصی برای دانش‌آموزان تحت عنوان فعالیت‌های پرورشی وجود ندارد، افزود: بنابراین مربیان باید قبل از صبحگاه یا در وقت نماز و یا خارج از برنامه هفتگی مدرسه دانش‌آموزان را در اختیار گیرند تا برنامه‌های آموزشی و تربیتی خود را در مباحث اعتقادی و اخلاقی اجرایی کنند. یک مربی پرورشی وظیفه مهم آگاهی‌بخشی دانش‌آموزان در مورد اهمیت نماز و احکام آن‌را بر عهده دارد و نبود ساعت ویژه فعالیت‌های پرورشی کار مربیان را در این خصوص دشوار می‌کند.

وی تأکید کرد: با وجود وظایف سنگین تربیتی که به مربیان و معاونان پرورشی محول شده است، ساعات درسی معینی در برنامه هفتگی مدارس برای تحقق این وظایف تعیین نشده و دقایق محدود صبحگاه یا زنگ تفریح و زنگ نماز بستر مناسبی برای انتقال مفاهیم تربیتی و پرورشی فراهم نمی‌کند.

میرزاپور با تأکید بر اینکه پیشرفت هر کشوری مدیون محققانی است که عمر خود را در کتابخانه‌ها طی می‌کنند، بیان کرد: راه‌اندازی و تقویت و تجهیز کتابخانه، همچنین تهیه کتاب‌های متناسب با سن دانش‌آموزان و فعال ساختن کتابخانه و جذب حداکثری دانش‌آموزان برای بهره‌مندی از کتاب‌ها از جمله انتظارات از مربیان پرورشی است؛ متأسفانه در بازدید از مدارس استان شاهد هستیم که کتاب‌های موجود در برخی کتابخانه‌های مدارس متناسب با سن دانش‌آموزان نیست یعنی کتابخانه یک مدرسه ابتدایی حاوی کتاب‌های مناسب دانش‌آموزان متوسطه اول یا دوم است و یا بالعکس. جا دارد مسئولان امور پرورشی در اداره آموزش‌و‌پرورش تصمیم بگیرند که یک ساماندهی اصولی به کتابخانه‌های مدارس بدهند.

وی با یادآوری آمار نامطلوب سرانه مطالعه در کشور، اظهار کرد: کتابخانه مدارس یکی از کلیدی‌ترین مراکز برای ارتقای آمار مطالعه در بین مردم است چرا که اگر دانش‌آموزان در زمینه کتابخوانی تشویق شوند و یک کتابخانه فعال و جذاب در اختیارشان باشد و از سوی مربی پرورشی، معلمان به‌ویژه معلم ادبیات و پدر و مادر ترغیب و همراهی شوند، قطعاً فرهنگ مطالعه در آنان نهادینه می‌شود.

تقویت روحیه کارهای جمعی

میرزاپور بیان کرد: دانش‌آموزان معمولاً در انجام فعالیت‌های فردی بسیار توانمند و شاخص هستند اما زمینه انجام فعالیت‌های جمعی برایشان کمتر است، مربی پرورشی وظیفه دارد تشکل‌های دانش‌آموزان را ایجاد کند تا کارهای گروهی را تجربه و مهارت‌های لازم را کسب کنند؛ شناسایی دانش‌‌آموزان با ناهنجاری‌های رفتاری و اخلاقی، نارسایی‌های عاطفی و مشکلات خانوادگی دارند از دیگر وظایف مربی پرورشی است که باید هوشمندانه و با ظرافت در جهت تقلیل این مشکلات ورود کند.

وی به نقش مشاور مدارس در این خصوص نیز اشاره کرد و توضیح داد: امروز بسیاری از مدارس از وجود مشاور بهره‌مند هستند و مربی پرورشی می‌تواند با حفظ شأن و جایگاه دانش‌آموزی که دارای مشکلات رفتاری و عاطفی است، او را با هماهنگی مدیر و اولیا به مشاور مدرسه معرفی کند تا تدابیر لازم برای رفع مشکلات اندیشیده شود.

میرزاپور با اشاره به نقش مربی پرورشی در برپایی ویژه‌برنامه‌ها در مناسبت‌های ملی و مذهبی و با همکاری گروه‌های دانش‌آموزان، گفت: مربی وظیفه دارد دانش‌آموزان را در جهت تدارک و اجرای درست و دقیق برنامه‌های مناسبتی جذاب، آموزنده و کوتاه راهنمایی و تشویق کند.

وی بیان کرد: نظارت بر بهداشت و تأمین ایمنی سلامت دانش‌آموزان با همکاری مدیر مدرسه از دیگر وظایف مربی پرورشی در مدارس است و به پیشگیری از سوانح و رساندن مواد اولیه برای افرادی که دچار سانحه می‌شوند، کمک می‌کند و باید آگاهی داشته باشد.

آیا مربیان پرورشی کارآمد هستند؟

میرزاپور در پاسخ به این پرسش که آیا مربیان پرورشی با توجه به شرح وظایف آنان در مدارس کارآمد بوده‌اند یا خیر؟ بیان کرد: فعالیت‌های پرورشی مدارس شامل طیف وسیعی از جمله فعالیت‌های هنری، اردوها‌، مسابقات فرهنگی و هنری، مسابقات کتابخوانی، نماز جماعت، جشن تکلیف، برنامه‌های مناسبتی، تشکیل گروه‌های دانش‌آموزی، مراقبت‌های بهداشتی و غیره است اما بسیاری از اهداف تربیتی مورد انتظار از نظام تعلیم و تربیت در کلاس‌های درس محقق می‌شود.

وی ادامه داد: برخی بسترهای تربیتی در مدارس در سایه فعالیت‌های امور تربیتی فراهم می‌شود و در اینجا باید تفاوت میان فعالیت‌های پرورشی و تربیت قائل شد. تربیت از مفهوم گسترده‌ای برخوردار است که ویژگی‌های رفتاری انسان‌ها را در می‌گیرد و در منشور تربیتی که در هر دوره و برهه زمانی به‌روزرسانی و بازتعریف می‌شود باید فلسفه، اصول، مبانی و شرح وظایف مربی در آن مشخص شده باشد. تربیت امری است که انتقال آن به‌صورت غیرمستقیم اتفاق می‌افتد و مهارت‌هایی که افراد در قالب کارهای گروهی در مدارس یاد می‌گیرند منجر به تربیت واقعی می‌شود.

میرزاپور با تأکید بر اینکه در بسیاری از کشورها نیرویی با عنوان مربی پرورشی در مدارس وجود ندارد، گفت: در کشوری مانند ژاپن، دو سوم آموزش‌و‌پرورش عمومی مشتمل بر برنامه‌های پرورشی است و در این دوره کتاب درسی و نظام آزمون‌ها وجود ندارد بلکه همه فعالیت‌ها جنبه گروهی داشته و دانش‌آموزان آداب اجتماعی و تربیتی و اخلاقی را در قالب مهارت‌های زندگی و به‌طور غیرمستقیم فرا می‌گیرند.

وی افزود: متأسفانه در مدارس ما بر جنبه نخبه‌پروری و رقابت تأکید می‌شود و در بسیاری از موارد این رقابت‌ها برای دانش‌آموزان مشکلاتی را به بار می‌آورد‌ و برای جلوگیری از آسیب روحی و روانی به دانش‌آموزانی که در رقابت‌ها از کسب نتیجه و مقام باز می‌مانند‌، تمهیدی اندیشیده نمی‌شود و پیامدهای تربیتی نامطلوب در این قبیل دانش‌آموزان فراموش می‌شود. درواقع برنامه‌ریزی برای رقابت سالم در مدارس کمتر به چشم می‌خورد.

میرزاپور در پایان در پاسخ به این پرسش که آیا مربیان پرورشی وظیفه‌ای برای آموزش در مدارس دارند، گفت: در برخی سال‌ها این اتفاق افتاد و کتاب‌هایی آماده شد که مربیان پرورشی تدریس می‌کردند اما این رویه متوقف شد؛ در حال حاضر در مقطع متوسطه اول کتابی با عنوان «تفکر و سبک زندگی» تعریف شده است که اولویت تدریس این کتاب با مشاوران و مربیان پرورشی مدارس است.