مفهوم‌شناسی «اسم» در «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ»

ناهید سبزیان، مدرس تدبر در قرآن کریم در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری در بخش نخست از تدبر در آیات نورانی سوره مبارکه حمد و با اشاره به اینکه نام دیگر این سوره فاتحة الکتاب یعنی آغازکننده قرآن است، اظهار کرد: پیامبر اسلام(ص) در خصوص این سوره مبارکه فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ مَنَّ عَلَیَّ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ مِنْ کَنْزِ الْجَنَّهًِْ» یعنی خداوند با نازل‌کردن سوره‌ حمد، از گنج بهشت بر من منت نهاد.

وی با ذکر اینکه سوره حمد سرشار از معنا و لطافت است، ادامه داد: امیرالمؤمنین(ع) در این خصوص فرمودند: «لَوْ شِئْتُ لَأَوْقَرْتُ سَبْعِینَ بَعِیراً فِی تَفْسِیرِ فَاتِحَهًِْ الْکِتَاب» یعنی اگر می‌خواستم می‌توانستم چنان فاتحةالکتاب را تفسیر کنم که بار 70 شتر شود.

سبزیان بیان کرد: سوره حمد یک سوره تک‌سیاقی بوده که یک موضوع و چهار مطلب را بیان می‌کند، مطلب اول در آیه نخست یعنی «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» و ناظر بر اسم اعظم خداوند است که باید همه کارها از جمله قرائت و تدبر و تفکر در قرآن با نام و یاد او باشد. درواقع «بسم الله» ریسمان اتصال با سوره شریفه بوده و هر ارتباطی اعم از تلاوت، تدبر و تفکر یا عمل که انسان می‌خواهد با سوره بگیرد، به برکت اسم خداوند است.

وی اسم را یک نشانه دانست و توضیح داد: اوصاف الهی اسم خدا هستند یعنی رزق دادن، رحمت ورزیدن، مهربانی و... اسم خدا بوده و چون انسان به ذات الله راه ندارد از طریق تفکر و توجه در نعمت‌ها و نشانه‌ها و اوصاف الهی، معرفت و شناخت از خدا را کسب می‌کند.

اهمیت مددجویی از نام خدا 

سبزیان با تصریح اینکه اسامی نیرو و انرژی دارند و انسان‌ها می‌توانند از اسم خدا کمک بگیرند که بیشترین انرژی را دارد، افزود: همچنان که امام حسن عسکری(ع) فرمودند: «فى تفسيرِ البَسْملَةِ: اللّه ُ هُو الّذى يَتألَّهُ إلَيهِ عِندَ الحَوائجِ والشَّدائدِ كُلُّ مَخْلوقٍ عِندَ انْقِطاعِ الرَّجاءِ مِن كُلِّ مَن هُوَ دُونَهُ،وتَقَطُّعِ الأسْبابِ مِن جَميعِ مَن سِواهُ» در تفسير «بسم اللّه الرحمن الرحيم»: اللّه هموست كه هر مخلوقی درهنگام نيازها و گرفتاری‌ها وقتی اميدش از همه جز او قطع می‌شود و رشته هر سببی جز او بريده می‌شود به او روی می‌آورد. اسم از چنان اهمیتی برخوردار است که روایات فراوانی پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) در خصوص اهمیت انتخاب نام نیکو برای فرزندان وجود دارد.

این مدرس قرآن با نقل حدیثی از امام علی(ع) که فرمودند: «قولوا عِندَ افتِتاحِ كُلِّ أَمرٍ صَغيرٍ أو عَظيمٍ: بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ؛ أَىْ أَستَعينُ عَلى هذَا الأَمرِ بِاللّه ِالَّذى لا يَحِقُّ العِبادَةُ لِغَيرِهِ»، اظهار کرد: وقتی نام خدا را می‌بریم درواقع از او مدد می‌گیریم و حضرت در این حدیث تأکید دارند که وقتی در آغاز هر كار كوچک و بزرگى بسم اللّه الرحمن الرحيم می‌گوییم يعنى براى آن کار از خدا مدد مى‌جويیم. 

وی توجه به رحمانیت و رحیمیت خدا در آیه بسم‌الله الرحمن الرحیم را یادآور شد و گفت: پرسش اینجاست که چرا برای اتصال به سوره از دو صفت رحمان و رحیم استفاده شده است و برای پاسخ باید به سوره مبارکه الرحمن توجه کنیم که این‌گونه آغاز می‌شود: «الرَّحْمَنُ، عَلَّمَ الْقُرْآنَ، خَلَقَ الْإِنْسَانَ»؛ در این سوره از خداوند با صفت رحمان و معلم قرآن یاد می‌شود یعنی رحمت عامه خداوند باعث شده تا قرآن‌ را پیش از آنکه انسان خلق شود، به او بیاموزد یعنی تعلیم قرآن پیش از آفرینش انسان آمده است. 

سبزیان ادامه داد: خداوند انسان را براساس قرآن خلق کرد و قرآن، ذات و فطرت انسان و خود انسان است پس او نمی‌تواند از خودش فرار کند. قرآن انسانی است که مکتوب شده و بر طبق آیه ۳۰ از سوره مبارکه روم، فطرت شکوفای انسان به دین و آیین پاک یعنی اسلام روی می‌آورد. بسم‌الله الرحمن الرحیم یعنی به اسم خداوند رحمانی که به انسان قرآن آموخت و او را خلق کرد و درواقع انسان از خدا می‌خواهد او را مدد کند تا خودش را بخواند و بشناسد چراکه شناخت انسان از خدا در گرو شناخت خویشتن است. 

صفات رحمانیت و رحیمیت خدا 

این مدرس قرآن با اشاره به اینکه صفت الهی «رحیم» امتداد رحمت خدا برای مؤمنان است، افزود: خدای رحمان قرآن را به انسان آموخت و سپس انسان را براساس قرآن خلق کرد تا انسان خودش را باور کند و به خدا ایمان بیاورد که اگر چنین باشد، رحمانیت ابدی خداوند امتداد خواهد یافت یعنی شامل حال انسان مؤمن می‌شود. خداوند دو رحمت را شامل حال انسان می‌کند، ابتدا رحمت در آغاز است که خدای رحمان قرآن را به همه انسان‌ها می‌آموزد و سپس انسان را خلق می‌کند. اگر انسان بر طبق قرآن که فطرتش است زندگی کند، مشمول رحمت خاص الهی قرار می‌گیرد که در صفت دوم رحمت یعنی «رحیم» جلوه می‌یابد. 

سبزیان تأکید کرد: «بسم‌الله الرحمن الرحیم» یعنی آنکه ای انسان با توسل به اسم الله و رحمانیت و رحیمیت او در قرآن تدبر و با توسل به خدا زندگی کن. یعنی انسان صفات رحمت الهی را وسیله قرار می‌دهد تا قرآن را بیاموزد و به آن عمل کند و مشمول رحمت خاص شود.

وی با اشاره به بیتی از مولوی «بر خاک چو نام او نویسیم، هر پاره خاک حور و حوراست»، گفت: پیداست که نام‌ها آثار دارند و منشأ قدرت و تأثیر هستند، بنابراین بسم‌الله یعنی با مددگیری از نام خدا کارها را آغاز کنیم. اذکار و دعاها نیز براساس همین فلسفه مورد تأکید هستند و در برهه‌های مختلف انسان با بیان ذکرها و دعاها می‌تواند به آرامش برسد و در کارهایش گره‌گشایی کند. البته انسان‌ها نمی‌دانند این ذکر یا آن دعا چه آثاری دارند، بنابراین دستور کار را باید از اهل بیت(ع) بگیریم. 

سبزیان با تأکید بر مفهوم «الله» در فراز قرآنی بسم‌ الله الرحمن الرحیم تصریح کرد: امام محمدباقر(ع) در این خصوص فرمودند: «اللّه ُ مَعْنَاهُ المَعْبُودُ الّذِي ألِهَ الخَلْقُ عَنْ دَرْكِ مَاهِيَّتِهِ والإحَاطَةِ بِكَيْفِيَّتِهِ» یعنی اللّه به معناى معبودى است كه خلايق در رسيدن به چيستى او و احاطه بر چگونگى‌اش حيرانند. همچنان که فردوسی سروده است: «ندانم چه ای، هرچه هستی تویی» بنابراین انسان از درک حقیقت خداوند عاجز است.

وی در پایان با یادآوری اینکه الله دارای صفاتی است، اظهار کرد: ملموس‌ترین صفت الهی، الرحمن و الرحیم یعنی هستند. رحمت خدا لطف و عطا کردن است و خدا باران‌وار و آفتاب‌وار برای انسان گلریزان می‌کند که هر انسان به‌قدر ظرفیت خود از این رحمت برخوردار می‌شود و خداوند، خاستگاه هر رحمت انسان است. انسان اگر توفیق خیر و خدمتی پیدا کند، دیگران را از مهر و محبت خود برخوردار کند یا هنرش باعث خدمت به خلق شود، همه از لطف خداوند است.

ادامه دارد...