«هدایت»؛ مبنای پژوهش در مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن

به گزارش ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری، اصغر طهماسبی بلداجی، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه شهرکرد، نویسنده و پژوهشگر قرآنی در کارگاهی با عنوان «روش پژوهش در مطالعات میان رشته‌ای قرآن» که به‌مناسبت هفته پژوهش و به همت انجمن علمی گروه علوم قرآن و حدیث در سالن اجتماعات دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهرکرد برگزار شد به ارائه مطالبی پرداخت که بخش نخست آن از نظر خوانندگان گرامی ایکنا می‌گذرد.

وقتی قصد داریم یک پژوهش منسجم میان‌رشته‌ای در موضوع قرآن کریم و ارتباطش با سایر علوم انجام دهیم لاجرم باید با ساختار، چینش و گفتمان این کتاب آسمانی آشنا شویم با این توضیح که بدانیم قرآن در خصوص چه موضوعاتی سخن گفته است و اینکه آیا قرآن یک کتاب علمی است یا فلسفی یا کتابی است که به علوم تجربی یا علوم اخلاقی اشاره کرده است. برای مثال وقتی پژوهشگر قصد دارد مقاله‌ای راجع به قرآن و اخلاق یا قرآن و سلامت روان یا علم فیزیک در قرآن و ... تدوین کند، باید پیش از هر چیز واقف باشد که این کتاب آسمانی در خصوص چه موضوعاتی سخن گفته و تا زمانی که شاکله موضوع خود را در قرآن مشخص نکنیم، نخواهیم توانست راجع به آن مطلبی ارائه دهیم.

مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن امروزه یکی از موضوعات به‌روز و جدید به‌شمار می‌رود و به معنی مطالعات بین قرآن و رشته‌های دیگر است. در ریاضیات، فیزیک، شیمی یا دیگر علوم، مطالعات میان‌رشته‌ای معمول بوده و صورت می‌گیرد که این مطالعات باید نظام‌مند و ساختارمند باشد یعنی پژوهشگر واقف باشد که طبق چه اصول و ساختارهایی پیش برود تا به نتیجه یقینی، علمی و منسجم دست یابد.

افراط در علمی نشان دادن قرآن کریم 

افراط‌ها در علمی نشان دادن قرآن باعث می‌شود که تطبیق‌های نابجایی در رابطه با این کتاب آسمانی انجام شود. اگر در مطالعات میان‌رشته‌ای پژوهش درست و صحیح انجام نشود، تطبیق نادرست ایجاد خواهد شد، بنابراین اگر مطالعات و روش پژوهش به‌درستی پیش نرود، منجر به تطبیق نابجا می‌شود؛ مثلاً رشید رضا در تفسیر «المنار» وقتی به فراز «إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا» از آیه شریفه ۲۶ سوره بقره می‌رسد، «فَمَا فَوْقَهَا» را تطبیق بر میکروب کرده که اشتباه است و یک تطبیق نابجا به‌شمار می‌رود. رشید رضا در تفسیر از سوره جن نیز تطبیق‌های نابجا دارد و قائل است که چیزی به‌عنوان واقعیت جن وجود ندارد و آن را به میکروب تطبیق می‌کند که اشتباه است و اساساً تفسیر سوره را اشتباه بیان می‌کند.

در مقابل، برخی مفسران با بهره‌گیری از علوم جدید روز و مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن، فهم جدیدی از آیات را به دست می‌دهند. مثلاً مصحف شریف در خصوص ماه و خورشید می‌فرماید: «وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا» (نوح/ ۱۶) یعنی در خصوص ماه تعبیر «نُورًا» و در خصوص خورشید «سِرَاجًا» را به کار برده است. اکتشافات امروز نشان می‌دهد که ماه فی نفسه نور ندارد بلکه نورش را از خورشید می‌گیرد، بنابراین قرآن برای خورشید که فی ذاته نور دارد از تعبیر سراج یعنی چراغ استفاده می‌کند و برای ماه نیز کلمه نور را به‌کار می‌برد. مثال دیگر از تطبیق بجا و صحیح مربوط به ابتدای آیه سوم از سوره رعد است «وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا» که به موضوع مدالارض اشاره و با علوم روز تطبیق دارد. یعنی به این نکته علمی اثبات شده اشاره دارد که در ابتدا کل زمین پوشیده از آب بود و به‌تدریج از میزان آب کم شده و خشکی‌ها ایجاد شدند. پس مطالعات میان‌رشته‌ای در اینجا می‌تواند کمک‌کننده باشد و تطبیق صحیح را ارائه دهد.

قرآن کتاب هدایت است 

قرآن آیات فراوانی دارد که مصادیق اعجاز علمی کلام وحی هستند، اما باید دقت داشت که صحبت از قرآن، صحبت از کتاب علمی نیست بلکه فی نفسه و به تعبیر خودش، کتاب الهی و کتاب هدایت است و این، مبنای مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم است. فلسفه، اصل وجود و غایت نزول این کتاب آسمانی هدایت است «لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ» برای خارج کردن انسان‌ها از دنیای ظلمات به عالم نور. وقتی به جنبه هدایتی قرآن مراجعه می‌کنیم متوجه می‌شویم که برای رساندن پیام و مفاهیم هدایت از راه‌های مختلفی از جمله بهره‌گیری از دانش‌ها و علوم استفاده کرده است. 

به‌عنوان مثال در آیه ۱۹۰ از سوره مبارکه آل عمران «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ» اشاره به موضوعات محسوس، تجربی و قابل فهم برای بشر مانند آمد و شد و کم و زیاد شدن اختلاف شب اشاره دارد. یا مثال دیگر از بهره‌گیری دانش‌ها تعبیر «سَبْعَ سَمَاوَاتٍ» به معنی آسمان هفت‌گانه در آیات متعدد است و قرآن از این تعبیر برای اثبات قدرت و حکمت الهی استفاده کرده است پس به دنبال بیان اکتشاف علمی نیست. در «مفاتیح الغیب» فخر رازی تطبیق غلط از تعبیر «سَبْعَ سَمَاوَاتٍ» صورت گرفته و آن را به هیئت بطلمیوسی و افلاک چندگانه تطبیق داده که نابجا و غلط است و رد می‌شود.

قرآن به تمام جنبه‌های هدایتی انسان‌ها در ابعاد ظاهر و باطن توجه کرده یعنی در یک جا، ظاهر آیه ممکن است هدایتی به نظر نرسد، اما در باطن عین هدایت است. مثلاً فراز قرآنی «فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَىٰ طَعَامِهِ» (عبس/ ۲۴) در ظاهر به خوراکی و طعام اشاره دارد و یادآور این نکته بهداشتی است که غذای ناسالم باعث ایجاد بدن ناسالم می‌شود پس باید در غذا دقت داشت؛ امام محمد باقر(ع) ذیل این آیه، «طَعَامِهِ» را تعبیر به «عِلْمُهُ الَّذِی یَأْخُذُهُ عَمَّنْ یَأْخُذُهُ» کردند یعنی انسان باید دقت کند که علم را از چه کسی و چه منبعی می‌گیرد. پس همان‌طور که غذای سالم باعث سلامتی جسم می‌شود، علم و دانسته‌های خوب نیز سلامت فکر و روح را به‌دنبال دارد و انواع مشکلات روانی که بشر امروز گرفتار است به علت بی‌توجهی به غذای روح است. بنابراین وقتی قرآن را از حیث آموزه‌های روانشناختی مورد بررسی قرار می‌دهیم متوجه می‌شویم که این کتاب آسمانی برای تمام مشکلات بشر برنامه و دستورالعمل دارد. 

مبنای مطالعات میان‌رشته‌ای چیست

پس مجدداً تأکید می‌کنم که در مطالعات میان‌رشته‌ای باید این مبنا را مورد توجه قرار دهیم که قرآن کتاب علم نیست بلکه کتاب هدایت است. هدایت به این معنا نیست که صرفاً ناظر بر فهرستی از دستورات باشد بلکه ابعاد هدایتی این کتاب آسمانی موضوع دقیقی است که باید بیشتر به آن پرداخت. مفهوم هدایتی بودن کتاب خدا این است که برای ابعاد مختلف زندگی انسان اعم از فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، روانشناختی، سلامت و... برنامه دارد تا با سختی‌ها مقابله کند که باید این آموزه‌ها استخراج شود. 

مثلاً در آیه «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ» (بقره/ ۱۵۵) خداوند متعال انسان‌ها را به صبر در برابر سختی‌ها توصیه می‌کند و این، جنبه هدایتی قرآن است. در قرآن همه مباحث و مطالب به سمت زندگی اجتماعی انسان سوق یافته و مطالعات میان‌رشته‌ای باید بتواند در نهایت منجر به تحقق هدف قرآن، یعنی هدایت و سعادت و سلامت انسان شود و بتواند سلامت فردی و اجتماعی را برای انسان به ارمغان بیاورد. قرآن برای جامه عمل پوشاندن به رویکرد هدایتی خود به روش‌هایی روی آورده و از راه‌هایی استفاده کرده است و مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن یعنی مطالعه نظام‌مند و منسجم آیات برای فهم ابعاد هدایتی آن‌ها.

برای انجام یک مطالعه و پژوهش منسجم در مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن در هر رشته‌ای باید ساختار قرآن و چگونگی استفاده از آیات، توجه به سیاق و توجه به مفردات کلمه مدنظر پژوهشگر باشد. مثلاً لفظ «عجم» در قرآن فقط اطلاق به غیر عرب یا ایرانیان نیست و مطالعه تاریخ این کلمه نشان می‌دهد که به معنی «غیر فصیح» کاربرد داشته و به کسی اطلاق می‌شده که عربی را با زبانی غیر فصیح صحبت می‌کرده و از قرن سوم به بعد، لفظ عجم به ایرانیان اطلاق شد.

گونه‌‌شناسی مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن 

مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن دو قسم شامل مطالعات میان‌رشته‌ای «روشی» و «نظری» است که در نوع روشی، پژوهشگر یک دانش را مبنا قرار می‌دهد و از دانش‌های دیگر برای مبنای مورد نظر استفاده می‌کند. مثلاً پژوهشگر قرآن را مبنا قرار می‌دهد و از علوم دیگر برای مطالعه قرآن استفاده می‌کند. این نوع مطالعات میان‌رشته‌ای می‌تواند «فلسفی تحلیلی» باشد با این توضیح که پژوهشگر آن را تحلیل تطبیقیِ به‌روز می‌کند. مثلاً در تفسیر مرحوم آیت‌الله طالقانی، از گوساله سامری تفسیری اجتماعی شده و نماد طاغوت معرفی می‌شود یعنی مفسر یک تفسیر فلسفی تحلیلی از این تعبیر به دست داده است. 

مطالعات میان‌رشته‌ای نظری همچنین می‌تواند «تاریخی» باشد یعنی یک آیه یا کلمه و سیر تطورات آن در طول زمان مورد بررسی نظام‌مند قرار می‌گیرد؛ مثلاً واژه «رب» در آیه ۴۲ سوره مبارکه یوسف «وَقَالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ نَاجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ فَأَنْسَاهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّهِ» به معنی ارباب و مالک بوده و در مورد اشخاص به‌کار رفته است و به معنی کلمه رب در آیه «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ» نیست و این واژه در طول تاریخ مصادیق متعددی داشته است. مورد دیگر از مطالعات میان‌رشته‌ای روشی، «تجربی» است با این توضیح که از دانش‌ها، مفاهیم و چیزهایی که اثبات یقینی شدند برای فهم آیه استفاده می‌شود. مثلاً از حیث علمی، حرکت منظومه شمسی امروزه مسئله‌ای اثبات شده که این مطلب در آیه ۴۸ سوره مبارکه یس مورد اشاره قرار گرفته است: «وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَهَا ۚ ذَٰلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ.»

یکی از مهم‌ترین غایت‌های قرآن کریم، ارتباط این کتاب آسمانی با زندگی انسان است پس این هدف در مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن باید دنبال شود یعنی پژوهشگر دنبال این نباشد که موضوع جدیدی را کشف کند. اگرچه از مطالعات میان‌رشته‌ای برای معرفی و تبیین حقیقت قرآن استفاده کرد اما این تمام کار نیست بلکه هدف این است که از شگفتی‌ها و اعجاز و نکات عمیق قرآن برای فهم و شناخت و معرفت بالا استفاده کنیم. قرآن مطالب فراوانی درباره زندگی از مباحث خانواده و حقوق افراد گرفته تا پیام‌های آرامش‌بخش و نکات مثبت‌اندیشانه زیادی برای انسان‌ها دارد، قرآن به دنبال ساختن یک حیات طیبه برای بشریت است یعنی انسان در پرتو آموزه‌های قرآن می‌تواند به حیات طیبه و سعادت دنیوی و اخروی دست یابد که مطالعات میان‌رشته‌ای این غایت قرآن کریم را دنبال می‌کند.

ادامه دارد...