مهارت‌های ارتباط در سبک زندگی توحیدی امام عسکری(ع)

مبحث ارتباط و مهارت‌های کلامی در اسلام جایگاه ویژه دارد و یکی از مأموریت‌های پیامبر گرامی اسلام(ص) داشتن ارتباط و حسن خلق با مردم است، بعد از ایشان نیز ائمه اطهار(ع) عهده‌دار این حسن ارتباط شدند. دوران امام حسن عسکری(ع) شرایط خاصی حاکم بود و ایشان اقامت اجباری در سامراء داشتند و تحت مراقبت شدید حکومت بودند لذا محدودیت‌های فراوانی برای فعالیت‌های خود داشتند. اما حضرت این موقعیت را بهترین فرصت برای پیشبرد فعالیت‌های علمی و فرهنگی خودشان می‌دانستند و در آن اوضاع خفقان و نابسامان اگرچه موفق به گسترش دانش دامنه‌دار خود در سطح جامعه نشدند اما شاگردانی را تربیت کردند که هر کدام به سهم خود در نشر و گسترش معارف دینی نقش مؤثر داشتند. 

از فعالیت‌های فرهنگی امام حسن عسکری(ع) می‌توان به ایجاد شبکه ارتباطی با شیعیان اشاره کرد که ایشان علاوه بر شبکه ارتباطی وکالت، از طریق نامه‌ها و پیک‌ها نیز ارتباط می‌گرفتند و مشکلات را برطرف می‌کردند و یاران و پیروان خود را زیر چتر هدایت خودشان قرار می‌دادند. 

حال پرسش اینجاست که در کلام نورانی و سیره و سبک زندگی توحیدی این امام همام، چه مهارت‌هایی برای ارتباط انسان با همنوعان خود مطرح شده است. در این راستا جا دارد به اهم مهارت‌های ارتباطی انسان در اجتماع بر مبنای سبک زندگی امام(ع) پرداخته شود.

ورع و پرهیزکاری

رعایت پرهیزکاری در ارتباط با همنوعان باعث بهبود روابط می‌شود همچنان که امام حسن عسکری(ع) فرمودند: «مَن كانَ الوَرَعُ سَجِيَّتَهُ و الكَرَمُ طَبيعَتَهُ و الحِلمُ خُلَّتَهُ، كَثُرَ صَديقُهُ» یعنی كسى كه پارسايى خوى او، بخشندگى طبيعت او و بردبارى خصلت او باشد، دوستانش زياد شوند. ایشان در این روایت به یکی از فواید تقوا و پرهیزکاری در ارتباط فرد با دیگران می‌پردازند که اگر انسان در همه ابعاد زندگی متقی باشد و خود را از هر چیزی که باعث عذاب دنیوی و اخروی می‌شود حفظ کند، دوستانش فراوان خواهد شد. 

خداوند متعال نیز در آیه ۹۶ از سوره مبارکه مریم می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَٰنُ وُدًّا» یعنی همانا آنان که به خدا ایمان آوردند و نیکوکار شدند خدای رحمان آنها را در نظر خلق و حق محبوب می‌گرداند.

بنابراین کسانی که ایمان بیاورند و عمل صالح انجام دهند خداوند به عنوان پاداش دنیوی، آنها را در نزد عموم مردم محبوب می‌کند. درواقع ایمان به خدا و تقوا و پرهیزکاری آنچنان پرجاذبه هستند که بازتابش در روح و روان، افکار، گفتار و کردار انسان تجلی یافته و در قالب اخلاق حسنه بروز و ظهور می‌یابد و همین امر باعث محبوب شدن فرد در نزد همگان خواهد شد.

تواضع و فروتنی 

فروتنی و تواضع یکی دیگر از مهارت‌های محوری در برقراری ارتباط با سایرین بوده و از جایگاه والایی در سبک زندگی توحیدی برخوردار است. امام حسن عسکری(ع) در خصوص تواضع فرمودند: «مَن تَواضَعَ فِی الدّنیا لإخوَانِه فَهُو عندَاللّه مِن الصّدّیقین وَ مِن شیعَة علیّ بنِ ابیطالب حَقّاً» یعنی کسی که در دنیا نسبت به برادرانش متواضع باشد، نزد خداوند از صدیقین به شمار می‌رود و او از شیعیان واقعی علی بن ابیطالب(ع) خواهد بود.

حضرت در این روایت ناب به یکی از مهارت‌های ارتباط میان‌فردی مؤمنان اشاره و تأکید می‌فرمایند که افراد باید نسبت به همدیگر متواضع باشند زیرا فروتنی علاوه بر پیوند با خدا و قرب الی الله، موجب تقویت ارتباط انسان با دیگران و داشتن روابط مفید، سالم و سازنده خواهد شد. در همین خصوص خداوند متعال به رسولش امر می‌کند که «وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ» یعنی مؤمنان را زیر بال عطوفت و مهربانی خودت بگیر. درواقع خداوند می‌خواهد که پیامبر(ص) نسبت به مؤمنان متواضع باشند و همان‌گونه که پرندگان به جوجه‌های خود اظهار محبت می‌کنند، حضرت نیز مؤمنان را زیر بال و پر خود بگیرند.

تغافل و چشم‌پوشی 

فراموشی لغزش و گناه دیگران و داشتن تغافل یکی از مهارت‌های مهم ارتباط با دیگران است یعنی فرد در مواجهه با گناه و لغزش‌های دیگران غفلت و فراموشی داشته باشد و چشم‌پوشی کند. گاه انسان‌ها خواسته یا ناخواسته دچار اشتباهات و خطاهایی می‌شوند که در این موارد، مؤمن برای داشتن و تداوم ارتباط سالم و سازنده باید چشم‌پوشی کند. 

امام حسن عسکری(ع) در این خصوص تأکید فرمودند: «خَيرُ إخوانِكَ مَن نَسِيَ ذَنبَكَ وذَكَرَ إحسانَكَ إلَيهِ» یعنی بهترين برادر تو آن است كه گناهت (بدى‌ات نسبت به او) را فراموش كند و خوبى‌ات را نسبت به او به ياد داشته باشد. 

حضرت در این روایت بهترین ویژگی مؤمن را خطاپوشی و فراموشی لغزش دیگران در حق خودش معرفی می‌کنند زیرا این امر باعث ایجاد فضای اتحاد و صمیمیت بین افراد جامعه توحیدی خواهد شد و از کینه‌ها و دشمنی‌ها جلوگیری می‌کند. در تعالیم اسلامی، همزیستی و معاشرت با مردم به پیمانه‌ای تشبیه شده است که دو سوم آن‌ هوشیاری و یک سوم آن تغافل است.

جود و بخشش 

سخاوت و بزرگواری از مهارت‌های مهم ارتباطی در سبک زندگی توحیدی به‌شمار می‌رود و از فضایل اخلاقی است که در آموزه‌های قرآنی و روایی تأکیدات فراوانی بر آن شده است. خداوند متعال در بیشتر آیاتی که سخن از نماز و عبادت اوست، بلافاصله به بخشش به نیازمندان امر کرده است از جمله در ابتدای سوره مبارکه بقره می‌فرماید: «وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ».

امانتداری و ادای حقوق دیگران

امین و امانت‌دار بودن از جمله سجایای مهم اخلاقی در ایجاد ارتباط سالم و سازنده با دیگران است که در معارف اسلامی نیز به آن توصیه فراوانی شده است. امام حسن عسکری(ع) در حدیثی در این خصوص به شیعیان توصیه فرمودند: «أُوصِيكُمْ بِتَقْوَى اَللَّهِ... وَ أَدَاءِ اَلْأَمَانَةِ إِلَى مَنِ اِئْتَمَنَكُمْ مِنْ بَرٍّ أَوْ فَاجِرٍ» یعنی شما را توصیه می‌کنم به تقوای الهی و ادای امانت به کسی که شما را امین شمرده است چه خوب باشد یا چه بد. 

ایشان پرداخت امانت را مقید به ایمان یا خوبی امانت‌گذار نکرده‌اند بلکه تأکید دارند هر فردی چه نیک یا چه بد اگر به شما اعتماد کرد و چیزی برای امانت به شما سپرد باید آن را حفظ کنید و خیانت در امانت نکنید. خداوند نیز در قرآن نسبت به این مهم توصیه دارد از جمله در آیه ۵۸ از سوره مبارکه نساء می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا» همانا خدا به شما امر می‌کند که امانت‌ها را به صاحبانش باز دهید.

همیاری در رفع مشکلات و حضور در اجتماعات مؤمنان

کمک و همکاری با مردم در رفع مشکلاتشان از مصادیق نیک‌رفتاری است که موجب تقویت ارتباطات مؤثر بین‌فردی می‌شود و در سبک زندگی توحیدی امام حسن عسکری(ع) نیز بر آن تأکید شده است. 

مردمی بودن از ضرورت‌های برقراری ارتباط سودمند و سازنده با دیگران است که امام حسن عسکری(ع) نیز در روایتی به این مهم تأکید دارند: «یَأْتِی عُلَمَاءُ شِیعَتِنَا اَلْقَوَّامُونَ بِضُعَفَاءِ مُحِبِّینَا وَ أَهْلِ وَلاَیَتِنَا یَوْمَ اَلْقِیَامَةِ وَ اَلْأَنْوَارُ تَسْطَعُ مِنْ تِیجَانِهِمْ عَلَی رَأْسِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ تَاجُ بَهَاءٍ قَدِ اِنْبَثَّتْ تِلْکَ اَلْأَنْوَارُ فِی عَرَصَاتِ اَلْقِیَامَةِ وَ دُورِهَا مَسِیرَةَ ثَلاَثِمِائَةِ أَلْفِ سَنَةٍ فَشُعَاعُ تِیجَانِهِمْ یَنْبَثُّ فِیهَا کُلِّهَا» یعنی علمای شیعه‌ای که محبین و اهل ولایت ما را که ناتوان هستند، سرپرستی می‌کنند (و معارف را به آنها می‌رسانند)، در حالی وارد روز قیامت می‌شوند که نور از تاج سرشان می‌تابد و بر سر هر کدام تاجی زیباست و این انوار در تمام عرصه و سرای قیامت تا مسیر ۳۰۰ هزار سال پخش می‌شود، و پرتو نور آن تاجها، تمام صحنه قیامت را در بر می‌گیرد.

ایشان همچنین در احادیثی نسبت به حضور در نماز جماعت که از مصادیق حضور اجتماعی در میان مؤمنان است تأکید و سفارش دارند. حضور در صفوف نماز جماعت باعث انس و الفت مؤمنان در جامعه ایمانی شده و تحکیم و تقویت ارتباطات را به دنبال خواهد داشت.

حسن خلق

یکی دیگر از بایسته‌های سبک زندگی توحیدی که امام حسن عسکری(ع) بر آن توصیه و تأکید دارند، دوری از خصلت‌های ناپسند مانند کینه، حسادت، بخل، ریا، تکبر، خودبینی، مادی‌گرایی و طمع و در مقابل، مزین شدن به صفات پسندیده و اخلاق حسنه است. انسان باید به مدد تزکیه درونی و نهادینه‌سازی صفات پسندیده در وجود خود، در معاشرت با دیگران با حلم و بردباری، عطوفت و مهربانی و صداقت رفتار کند تا پایه‌های ارتباط بین‌فردی در جامعه مستحکم شود. 

امام حسن عسکری(ع) نیز در کنار توصیه به تقوا شیعیان را به حسن خلق سفارش می‌کنند زیرا داشتن خلق نیکو باعث جذب هر انسان حق‌جویی خواهد شد و موجب الفت قلب‌ها و شکل‌گیری ارتباط سالم و سازنده در جامعه ایمانی خواهد شد.