چرا سند دانشگاه اسلامی بر زمین مانده است
میهمانان نشست «بررسی سازوکار و چالش‌های اسلامی‌شدن دانشگاه‌ها با نگاهی به سند دانشگاه اسلامی» با یادآوری اینکه امروز بعد از بیش از ۱۰ سال هنوز هیچ گفتمان یا جریانی نسبت به سند دانشگاه اسلامی شکل نگرفته است، بر ضرورت گفتمان‌سازی و رسیدن به فهم مشترک برای عملیاتی‌سازی سند تأکید کردند.
به گزارش ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری، امام خمینی(ره) در جمله‌ای معروف که همواره در مجامع علمی و دانشگاهی تکرار می‌شود فرمودند «دانشگاه مبدأ همه تحولات است» و همین یک جمله به‌خوبی ارزش و اهمیت والای دانشگاه را مشخص می‌کند که در گام دوم انقلاب اسلامی و رسیدن به تمدن نوین، این نقش و جایگاه به مراتب بزرگ‌تر و ارزشمندتر است. اما دانشگاه برای ایفای نقش تمدنی خود ناگزیر باید در مسیر ارزش‌های اسلامی و وحیانی گام بردارد، موضوعی که از بدو انقلاب مورد توجه بنیان‌گذار انقلاب اسلامی بود و مقام معظم رهبری نیز بارها بر آن تأکید داشته‌اند.
در راستای همین تأکیدات بود که در سال ۱۳۹۲ یکی از مهم‌ترین اسناد بالادستی در حوزه دانشگاهی با عنوان «سند دانشگاه اسلامی» از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید، سندی که نقشه راه اسلامی شدن دانشگاه‌ها را در افق ۱۴۰۴ ترسیم می‌کرد اما به گفته کارشناسان، بسیاری از بخش‌های آن همچنان بر زمین مانده است.
با توجه به اهمیت بحث، ایکنای چهارمحال‌وبختیاری میزبان نشست «بررسی سازوکار و چالش‌های اسلامی‌شدن دانشگاه‌ها با نگاهی به سند دانشگاه اسلامی» بود که با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین مالک حسنی، مسئول نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه شهرکرد و محمدحسین فتاحیان، عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه شهرکرد برگزار شد. مشروح این نشست که با حضور اصغر امیدی، معاون فرهنگی جهاددانشگاهی استان همراه بود تقدیم مخاطبان گرامی می‌شود.
رسالت دانشگاه اسلامی در نگاه رهبر انقلاب
حجت‌الاسلام والمسلمین مالک حسنی، مسئول نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه شهرکرد در این نشست با تسلیت شهادت جمعی از خوبان جامعه و در رأس آنان رئیس‌جمهور محبوب شهید آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی و با طرح این پرسش که دانشگاه اسلامی در نگاه امامین انقلاب و نیز مسئولان شورای عالی انقلاب فرهنگی چه ویژگی‌هایی دارد و موانع تحقق آن و راهکارهای پیش رو کدامند، اظهار کرد: در حوزه فرهنگی گاه این آسیب وجود دارد که چیستی موضوعات تقریباً مشخص است اما در حوزه چگونگی‌ها ابهام وجود دارد که این حالت در مورد «سند دانشگاه اسلامی» نیز صدق می‌کند.
وی با ذکر اینکه مقام معظم رهبری در دیدار اخیر جامعه دانشگاهی سه وظیفه را بر دوش دانشگاه نهادند، ادامه داد: ایشان قائل به «عالم‌پروری»، «تولید علم» و «جهت‌دهی به این ۲ مقوله» در دانشگاه هستند و این وظایف بسیار شفاف به‌دور از هر ابهام و پیچیدگی هستند.
حسنی با تصریح اینکه براساس آموزه‌های دینی علم باید مزین به اخلاق باشد، توضیح داد: رهبر انقلاب در مطلبی با این مضمون اشاره داشتند که علم باید با اخلاق همراه باشد زیرا علم بدون اخلاق نتیجه‌اش بمب اتم است. بنابراین گاه تولید علم و تربیت عالم صورت می‌گیرد اما چون جهت‌دهی به‌درستی محقق نمی‌شود، این علم در اختیار ابرقدرت‌های عالم و نظام استکباری قرار می‌گیرد. گام اول و نقطه ثقل جریان اسلامی‌شدن دانشگاه همین جهت‌دهی علم و عالم است.
این مدرس حوزه و دانشگاه با تأکید بر اینکه سازوکار دانشگاه باید به سمتی برود که فضای تخصص و تعهد ایجاد شود، توضیح داد: علم قدسی، تقدس‌بخشی به علم و تلاش برای آموختن و دستیابی به علم در دانشگاه موضوعیت دارد و جهت‌دهی اسلامی باید رعایت شود.
چشم‌انداز کلی سند دانشگاه اسلامی
حسنی با تصریح اینکه بسیاری از اندیشمندان از جمله مقام معظم رهبری قائل به تحول علوم در دانشگاه هستند، بیان کرد: برخی علوم دانشگاهی در نظام اسلامی مبتنی بر تفکر غربی هستند و این موضوع باید حل شود که البته چگونگی این مهم نیز جای بحث دارد اما اینها موضوعات دوم مبحث اسلامی شدن دانشگاه‌ها هستند.
وی با اشاره به چشم‌انداز نظام آموزش عالی در افق ۱۴۰۴ براساس سند دانشگاه اسلامی، گفت: این سند کاملاً شفاف است که چشم‌انداز کلی آن، «برخورداری از دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های پیشران در عرصه تمدنی و تبیین و توسعه اسلام و پیشرفت و گسترش در مرزهای دانش، علوم کاربردی و کارآمد مبتنی بر گفتمان وحیانی به منظور یافتن مرجعیت علمی در منطقه و جهان اسلام و دارای اساتید عالم، متدین، عدالت‌خواه و آزاداندیش تربیت یافته در مکتب اسلام و انقلاب، مسئولیت‌پذیر در عرصه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، توانایی تربیت متخصصان متعهد» است. سند دانشگاه اسلامی در چهار ساحت فرهنگی، آموزشی، پژوهش و فناوری و مدیریت تدوین شده و در هر بخش به‌صورت جزئی به طرح موضوع می‌پردازد.
حسنی بیان کرد: دانشگاه اسلامی به این معنی نیست که صرفاً محل آموزش آموزه‌های دینی باشد که در این‌صورت به حوزه علمیه پهلو می‌زند، همچنین دانشگاه اسلامی این معنا را نمی‌رساند که باید درِ آن‌را به سمت اندیشه‌های دیگر بست بلکه این دانشگاه به سمت تولید علم و تولید اندیشمند مبتنی بر نگرش وحیانی و اسلامی حرکت می‌کند. در خصوص علوم نیز این نکته تأکید می‌شود که اگر علمی از حیث مبنایی و فلسفی ظرفیت داشته باشد حتماً باید با نگرش اسلامی بازسازی شود. بنا نیست علومی همچون معادلات ریاضی که از حدیثی گرفته نشده، در دانشگاه اسلامی رد شود.
مرجعیت علمی در جهان اسلام در افق ۱۴۰۴
این مدرس حوزه و دانشگاه در استان با تأکید بر اینکه دانشگاه‌ها در افق ۱۴۰۴ این هدف را باید دنبال می‌کردند که در جهان اسلام مرجعیت پیدا کنند، توضیح داد: در این زمینه جای بحث وجود دارد که آیا در افق تعیین شده به این هدف دست یافته‌ایم؟ باید به این پرسش پاسخ داده شود که اگر در جاهایی توقف داشتیم، موانع چه بوده است.
حسنی با یادآوری اینکه معتقدم چیستی اسلامی‌شدن دانشگاه مشخص بوده و پیچیدگی ندارد، افزود: قاعدتاً وقتی مقام معظم رهبری و به تبع ایشان، شورای عالی انقلاب فرهنگی یک نقشه راه را مشخص می‌کنند، چیستی و محتوای آن کاملاً واضح و روشن و به‌دور از هر نوع پیچیدگی است بنابراین سند دانشگاه اسلامی در ساحت‌های چهارگانه که ذکر شد، مشخص و معلوم است اما به‌نظرم در ساحت چگونگی تحقق سند ابهام وجود دارد و باید صراحتاً مشخص می‌شد که چگونه باید محقق شود.
مسئول نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه شهرکرد بیان کرد: امام صادق(ع) در حدیثی فرمودند «أَلْعِلْمُ نُورٌ یقْذِفُهُ اللهُ فِی قَلْبِ مَنْ یشآءُ»، یعنی علم، نوری است که خداوند به قلب هرکس که بخواهد می‌افکند. در نگاه دینی، بین «سواد» و «علم» تفاوت‌هایی وجود دارد و دین مشخص کرده است که علم منهای اخلاق و علمی که در دست ابرقدرت‌ها قرار بگیرد یا مبتنی بر مبانی اومانیستی باشد، علم نیست. سؤال این است که آیا بشر امروز باوجود پیشرفت در علوم مختلف، مشکل اساسی خود را که همان آرامش است، توانسته حل کند؟ امروز انواع مشکلات عدیده روانی در بین انسان‌ها، آسیب‌ها و ناهنجاری‌های مختلف، جنگ‌ها، استبدادها و استثمارها و نظیر اینها در دنیای پیشرفته به مراتب بیشتر و بیشتر شده است. در اینجا اهمیت جهت‌دهی علم و عالم به سمت اسلامی‌شدن که مورد تأکید رهبر انقلاب است، کاملاً آشکار می‌شود که در آیه ۱۲۴ از سوره مبارکه طه «وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا» نیز خداوند تأکید دارد هر کس از یاد من اعراض کند همانا (در دنیا) معیشتش تنگ شود.
تربیت عالمان متخلق و مهذب در دانشگاه اسلامی
حسنی ادامه داد: اگر دانشگاه محل پرورش عالمی باشد که جهت‌دهی درست داشته باشد یعنی مسیر اسلامی و وحیانی را طی کند، عالمان متخلق و مهذب را خواهیم داشت که خودشان سرگردان نیستند و می‌توانند دانشجویان را در جهت دهی درست هدایت کنند. ممکن است دانشگاه محل تربیت دانشمندانی باشد که سواد خواندن و نوشتن سیاهه‌ها را دارند اما در مدیریت زندگی فاقد عقل معاش و یا پرخاشگر باشند. اگر جهت علم، اسلامی و انسانی نباشد، باید بگوییم پیشرفتی از خاستگاه علم اتفاق نخواهد افتاد. انسانی که معادلات ریاضی و فیزیک را خوب می‌فهمد اما علمش در دست ابرقدرت‌هاست و به سمت قدرت و ثروت و شهرت متمایل است، از حیث جهت‌دهی صحیح دچار مشکل بوده و در مسیر درست قرار ندارد.
این مدرس حوزه و دانشگاه با اشاره به خیزش دانشجویان آمریکا و اروپا در راستای دفاع از مردم مظلوم فلسطین، تأکید کرد: اینها حرکت‌هایی برخاسته از حس نوعدوستی و انسانیت و اخلاق هستند و الزاماً نمی‌توانند برخاسته از جهت‌دهی دینی علم و عالمان در این دانشگاه‌ها باشد زیرا اساساً علم در دانشگاه جهان غرب، جهت اسلامی و وحیانی ندارد.
بازآفرینی علوم غربی در دانشگاه اسلامی
حسنی با تأکید بر اینکه در برخی علوم غربی نیاز به بازآفرینی هستیم، توضیح داد: معادله ریاضی یا فیزیک علوم خنثی بوده و نمی‌توانیم بگوییم که مستقیماً ریشه دینی دارد بلکه مبتنی بر واقعیت و فیزیک است اما در علومی مانند روانشناسی که مبتنی بر مبانی هستند باید بازنگری و بازسازی صورت گیرد. در برخی علوم حتماً نیاز به تولید علم داریم که باید مبانی را از اسلام بگیریم و بر طبق مبانی، اصول کشف شوند و راهبردها، راهکارها و تکنیک‌ها مشخص شوند. بر همین مبناست که مطالبه مقام معظم رهبری مبنی بر پرهیز از اشاعه علوم غربی در دانشگاه‌ها و ضرورت ایجاد تحول در علوم به‌ویژه علوم انسانی مطرح می‌شود. علم جامعه‌شناسی زمانی که فاقد نگاه به آخرت باشد یا علم روانشناسی که آخرت‌اندیشی را باور ندارد، علم نیستند بلکه نگاه کاریکاتوری به مسئله انسان دارند.
وی افزود: نوع نگاه اسلام به علم نیز بسیار مهم است و نباید با نگاه سواد و سیاهه به علم نگریست بلکه علم از سلک نور است و مسیر را روشن می‌کند. لذا اگر در دانشگاه مدرکی اخذ شود اما مسیر حرکت روشن نشود، پیداست که علم جهت صحیح خود را طی نکرده است. عالمی که علمش مایه تکبر و غرور شود، نمی‌توان گفت که علمش نور است بلکه اتفاقاً تبدیل به حجاب شده است زیرا علمی که جهت‌دهی نداشته باشد، مانع حرکت خواهد شد. اگر علم حاصل شد، حکمت و تبیین حق از باطل، تفکیک رشد از غی هم حاصل خواهد شد.
حسنی با یادآوری بخشی از سند دانشگاه اسلامی مبنی بر تربیت عالمان دینی در دانشگاه که بتوانند اهداف سند را محقق کنند، گفت: عالمان دینی که بتوانند ارزش‌های دینی مبتنی بر فضای وحیانی را زنده کنند، نداریم. در بدو انقلاب، دانشمندانی به دانشگاه‌ها تزریق شدند که تحصیل‌کرده غرب بوده و به مقوله جهت‌دهی توجه چندانی نداشته‌اند. البته دانشمندانی نیز همچون شهید چمران یا شهید بابایی که علمشان را در غرب کسب کردند اما از جهت صحیح غافل نشدند، کم نداریم.
وی با اشاره به گستردگی بورس تحصیلی و فرصت‌های مطالعاتی یا ماموریت‌های پژوهشی اساتید و دانشجویان در برهه‌هایی از زمان، توضیح داد: این افراد عموماً تحت تأثیر مبانی جامعه و سبک زندگی غربی قرار می‌گیرند بنابراین مروج مدل‌های پیشرفت و توسعه غربی شده و نمی‌توانند در تولید علم دینی و تربیت عالمان با رویکرد اسلامی توفیق کسب کنند.
حسنی افزود: اگر جهت‌دهی را درک نکنیم یا آن‌را نپذیریم در اجرایی‌سازی سند دانشگاه اسلامی با مشکل همراه می‌شویم، دین در جاهایی به تولید علم پرداخته و در جاهایی بر علم صحه گذاشته است مثلاً آداب نماز را تولید کرده و در موضوعاتی نظیر معامله و داد و ستد، امضا کرده است.
نبود گفتمان‌سازی در اجرای سند دانشگاه اسلامی
وی با تأکید بر اینکه در خصوص سند دانشگاه اسلامی به‌عنوان یک سند راهبردی بالادستی معتقدم اصول سندنویسی به‌خوبی رعایت شده است، توضیح داد: در سند بالادستی بنا نیست تمام ابعاد و زوایا در آن دیده شود یا تمام راهکارها و روش‌ها آورده شود بنابراین در سند دانشگاه اسلامی، مبانی و اصول و راهبردها مشخص شده است، البته در جایی هم به اقدامات اشاره دارد.
حسنی با بیان اینکه امروز بعد از بیش از ۱۰ سال هنوز هیچ گفتمان یا جریانی نسبت به سند دانشگاه اسلامی شکل نگرفته است، افزود: ما در آموزش و پرورش می‌بینیم که سند تحول بنیادین با اهتمام وزیر فعلی در حال تبدیل‌شدن به یک جریان است با اینکه این سند هم خالی از نقص نیست که اتفاقاً بسیار جای بحث دارد زیرا آموزش و پرورش پایه‌های تربیت را شکل می‌دهد حال آنکه دانشگاه چنین رسالت سنگینی را در تربیت بنیادین ندارد.
وی افزود: اگر توجه همگانی و جریان‌سازی نسبت به سند دانشگاه اسلامی شکل نگیرد، آفت‌های متعدد به همراه خواهد داشت، متأسفانه مشاهده می‌کنیم که حتی وزارتخانه توجه شایسته و بایسته را به سند ندارد بنابراین چشم‌انداز این سند در ابلاغیه‌ها و آیین‌نامه‌ها لحاظ نمی‌شود. راهکارها و آیین‌نامه‌های جزئی ناظر به عملیاتی‌سازی سند را وزارتخانه باید تدوین کند اما این سند بالای سر وزارتخانه قرار نگرفته بنابراین طبیعی است که کار مؤثری در این راستا در دولت‌های مختلف صورت نگرفته باشد.
حسنی به نقشه جامع علمی کشور اشاره و تصریح کرد: در فضای پیشرفت علمی کشور باید حواسمان باشد که موازنه و انسجام پیشرفت‌ها را در نظر بگیریم و سند دانشگاه اسلامی نیز به‌عنوان مرجع مورد توجه قرار گیرد، وزارتخانه‌ها نیز باید در ابلاغیه‌ها و آیین‌نامه‌ها به این ارزش‌ها توجه داشته باشند. حقیقت امر این است که چشم‌انداز دانشگاه اسلامی ۱۴۰۴ حاصل نشده اگرچه در ساحت پیشرفت‌های علمی و تولید مقالات رشد قابل توجهی داشتیم اما مؤلفه‌های دانشگاه اسلامی یعنی علم، عالم و جهت‌دهی اسلامی مورد توجه واقع نشده است یعنی ما نتوانستیم دانشجویان و اساتید متدین بیشتری را تربیت کنیم.
ضرورت احیای هویت تمدن‌ساز اسلامی ایران
مسئول نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه شهرکرد با اشاره به ضرورت احیای هویت تمدن‌ساز اسلامی ایرانی در دانشگاهیان به‌ویژه دانشجویان که در سند دانشگاه اسلامی مورد توجه قرار گرفته است، توضیح داد: این مهم یکی از موضوعات جدی است که می‌تواند فضای آموزشی کشور را تضمین کند و تنفسی باشد برای حجم گسترده تخریب غرب علیه مبانی و ارزش‌های ما. امروز غرب با استخفاف کشاندن کشورهای جهان سوم، مردمان این کشورها را مقهور پیشرفت و زرق و برق خود می‌کند تا اینها به سمت داشته‌های خود نروند.
حسنی ادامه داد: قرآن در داستان فرعون به این موضوع اشاره دارد و می‌فرماید «فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ» یعنی فرعون با تبلیغات دروغ و باطل قومش را ذلیل و زبون نگه داشت بنابراین این مردم سخن او را که ادعا داشت «أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى» پذیرفتند. فرعون قوم خود را به استخفاف کشید و عقلشان را خوار و زبون کرد تا بتواند بر آنان خدایی کند. غرب نیز همین راهبرد شیطانی را در قبال کشورهای جهان پیاده کرده است یعنی علوم و اندیشه و تمدن ملت‌ها را به استخفاف می‌کشد تا هویت اصیل آنان را نابود کند. در چنین فضایی احیای هویت تمدن‌ساز اسلامی ایرانی بسیار موضوعیت دارد تا داشته‌ها و سرمایه‌ها به‌ویژه برای نسل جدید یادآوری شود و اعتماد به نفس و خودباوری آنان تقویت شود.
وی تأکید کرد: به‌نظرم اگر هویت تمدن‌ساز اسلامی ایرانی در جوانان رشد کند و بازگو شود، فضایی ایجاد خواهد کرد که دانشجو و استاد باور به توانستن پیدا کنند. ما در علوم مختلف دانشمندان بزرگی در تاریخ این کشور داریم که هنوز هم کتاب‌های آنها به‌عنوان مرجع در مراکز علمی مورد توجه قرار دارد بنابراین فضای ایرانی اسلامی می‌تواند خودش مرجع باشد. اگر فضای استخفاف در میان جوانان از بین برود و از حس توخالی بودن رها شوند یقین بدانید بستر لازم برای عملیاتی‌سازی سند دانشگاه اسلامی فراهم خواهد شد. بنده در مقاله‌ای مفصل تحت عنوان «بایسته‌های سواد فرهنگی برای احیای هویت تمدن‌ساز اسلامی ایرانی در دانشگاه‌ها» به این مبحث پرداخته‌ام که منتشر شده و خوانندگان گرامی را دعوت به مطالعه آن می‌کنم.
کم‌کاری‌ها در عملیاتی‌سازی سند دانشگاه اسلامی
حسنی تصریح کرد: سندی نوشتیم اما پرسش اینجاست که برای عملیاتی‌سازی آن چه کردیم و چند برنامه اجرایی برای آن تدوین شد. مگر می‌شود یک قله بزرگ را با چند بخشنامه و آیین‌نامه فتح کرد؟ جا داشت کارگروه‌های تخصصی در سطح وزارتخانه‌ها برای اجرای سند شکل می‌گرفت و به‌صورت دائم و عملیاتی به موضوع پرداخته می‌شد. موانع فراوانی در توجه به سند و اجرایی‌شدن آن وجود داشته که توجه مسئولان از جمله آنهاست، ضمن اینکه رسیدن به راهکارها مستلزم یک فرایند متمرکز و مستمر است.
این مدرس حوزه و دانشگاه با اشاره به اینکه در راستای اجرایی‌شدن سند دانشگاه اسلامی شرح وظایفی برای نهادهای مختلف تعریف شده است، گفت: تعریف شرح وظایف کافی نیست بلکه نظارت، پیگیری و بازخواست اجرایی‌شدن برنامه‌ها موضوع دیگری است که باید در سند دیده می‌شد بنابراین می‌بینیم ارکان دانشگاه توجهی به اجرای سند ندارند زیرا ملزم به این کار نشده‌اند و مورد نظارت و بازخواست قرار نمی‌گیرند.
حسنی بیان کرد: شورای عالی انقلاب فرهنگی و مشخصاً، «شورای اسلامی‌شدن دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی» باید در تعامل با وزارتخانه در این زمینه کار کنند و وزاری علوم و بهداشت باید به این قضیه حساس می‌شدند. این نباشد که سخنی از سند دانشگاه اسلامی به میان نیاید اما انتظار اجرایی‌شدن آن‌را داشته باشیم. در مجموع باید گفت که مدیران عالی کشور در توجه به سند مبتنی بر واقعیت‌ها و تشریح عملیات مشخص، اهتمام لازم را نداشته‌اند.
وی با تأکید بر اینکه اسلامی‌شدن دانشگاه‌ها یک اقدام نیست بلکه یک فرآیند و یک کار طولانی‌مدت است، افزود: باید برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت قوی و متقن برای این فرآیند تعریف شود و تغییر وزیران نیز نتواند خدشه‌ای بر عملیاتی‌سازی سند وارد کند.
حسنی در پایان گفت: در گام اول، مدیران عالی کشور باید به این سند اهتمام و پیگیری داشته باشند و آن‌را چتر بالای سر خود قرار دهند و یک ساز و کار قوی برای اجرای آن تدوین و قله را ترسیم کنند. در این راستا سند دانشگاه اسلامی در پیوند با سند تحول بنیادین آموزش و پرورش قرار دارد زیرا دانشگاه ورودی خود را از مدارس می‌گیرد، همچنین اساتید و اعضای هیئت علمی باید توانمند شوند و همه اینها یک فرآیند است که بسیاری از مجموعه‌ها را درگیر می‌کند.
سیر تحولی دانشگاه در گذار از سنت به مدرنیته
محمدحسین فتاحیان، عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه شهرکرد با تسلیت ضایعه بزرگ شهادت رئیس‌جمهور محبوب و مردمی آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی و جمعی از بهترین خدمتگزاران نظام اسلامی با اشاره به اینکه اسلامی شدن دانشگاه‌ها بحثی پردامنه و سهل ممتنع یعنی هم واضح و هم مبهم است، اظهار کرد: این مبحث از یک زاویه ساده به‌نظر می‌رسد اما اختلاف نظر در زمینه آن بسیار زیاد است و جا دارد آسیب‌شناسی مسیر دانشگاه در طی بیش از چهار دهه انقلاب، صورت گیرد و باید به این پرسش پاسخ داده شود که ضرورت اسلامی‌شدن دانشگاه‌ها چیست که امام خمینی(ره) از بدو انقلاب بر آن تأکید داشتند.
وی با ذکر اینکه مسیر برون‌رفت از عقب‌ماندگی‌ها از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی در ایران شکل گرفت، ادامه داد: در این راستا، الگوی «شبه‌ترقی غربی» و گفتمان «تجددخواهی» به‌عنوان یک راهکار غالب مورد توجه قرار گرفت با این توضیح که اولین ایرانیانی که به اروپا رفتند و پیشرفت آنجا را دیدند قائل به استفاده از تجربه اروپایی‌ها در مسیر برون‌رفت از انحطاط قرون وسطی بودند که چگونه آنان از این عقب‌ماندگی دور شدند، به پیشرفت دست یافتند و بر عالم چیره شدند. در امتداد این تفکر، تأسیس دانشگاه‌های جدید با الگوبرداری محض از دانشگاه‌های اروپایی اتفاق افتاد.
وی با تأکید بر اینکه دانشگاه سکولار در تقابل با فضای دینی و اسلامی جامعه ایرانی شکل گرفت، بیان کرد: تأسیس دانشگاه جدید با تفکر شیفته غرب یا به تعبیر جلال آل احمد «غرب‌زدگی» منجر به ایجاد و توسعه دانشگاه‌های سبک اروپایی شد که اساساً با فیزیک و متافیزیک جامعه ایرانی بیگانه بودند. در این حالت، خروجی دانشگاه ما نه‌تنها کشور را از عقب‌ماندگی خارج نکرد بلکه منتج به بحران شده است. یک مثال بارز برای خروجی این دانشگاه، معماری جدید ماست که با دایر کردن رشته معماری در نظام دانشگاهی جدید تلاش شد تا معماری نیز جدید شود اما می‌بینیم که در فضای میان معماری مدرن و سنتی، سرگشته و بی‌هویت است.
دانشگاه‌های مغایر با فیزیک و متافیزیک جامعه ایرانی
این مدرس دانشگاه تصریح کرد: یکی از مشکلات جدی ما در تاریخ معاصر و در مسیر پیشرفت و توسعه، چالش سنت/مدرنیته بوده که دچار برداشت سطحی شده است؛ علم مدرن وارد هر جامعه شود مبادی، مبانی و ارزش‌هایی را با خود به آن جامعه انتقال می‌دهد، سبک زندگی خاصی را تزریق می‌کند و الگوی خاصی برای حل مسئله ارائه می‌دهد، نوع نگاه خاص به عالم دارد و طبیعتاً وقتی علمی از جامعه غربی در جامعه اسلامی ما جاری و ساری می‌شود، خروجی آن منتج به نتیجه مطلوب و ایجاد توسعه نخواهد شد. قریب ۲۰۰ کشور در جهان وجود دارد که اغلب آنها برنامه‌های توسعه و پیشرفت را اجرا کردند و قریب به اتفاقشان در این مسیر شکست خوردند زیرا از الگوهایی وام گرفتند که با فضای جامعه خودشان مطابقت نداشت.
فتاحیان با اشاره به اینکه در فضای شکل‌گیری انقلاب اسلامی رگه‌ها و جریان‌های اسلامی نیز در دانشگاه‌ها در قالب تشکل‌ها و انجمن‌ها شکل گرفتند، توضیح داد: در بدو امر این حرکت‌ها و جریان‌ها شکل گرفت و با اینکه امام خمینی(ره) نیز به این موضوع تأکید داشتند اما مشاهده می‌کنیم که نگاه به مقوله اسلامی‌شدن یک نگاه ساده بوده است؛ برای نمونه گنجاندن دروس معارف اسلامی در کنار واحد‌های درسی تخصصی در رشته‌های مختلف معادل با اسلامی‌سازی دانشگاه تصور شد در حالی که خروجی‌ها چیز دیگری بود.
وی ادامه داد: از دهه ۷۰ به بعد نگاه جدی‌تری به مقوله دانشگاه اسلامی شکل گرفت و این موضوع با انسجام بیشتری دنبال شد، در همین برهه تدوین سند چشم‌انداز اتفاق افتاد، پس از آن نقشه جامع علمی کشور و سند اسلامی شدن دانشگاه‌ها تدوین شد. با اینحال معتقدم هنوز هم مبحث اسلامی‌شدن دانشگاه مشخص و واضح نیست و اگرچه ساده به‌نظر می‌رسد اما در ساحت اجرایی و افقی که برای آن دیده شده است یعنی سال آینده، اتفاق خاصی را شاهد نیستیم و هنوز جای نقد و بررسی و آسیب‌شناسی وجود دارد که آیا دانشگاه‌های ما در تراز تمدن نوین اسلامی هستند؟.
اسلامی‌شدن دانشگاه‌ها؛ موضوعی سهل ممتنع
فتاحیان با اشاره به اینکه نگاه ساده به علم ساده‌انگارانه است، توضیح داد: غربی‌ها انقلاب اسلامی را انقلاب علیه مدرنیته سکولار می‌دانند و امامین انقلاب قائلند نظام اسلامی اقتضائات خودش را دارد و بنابراین علم و دانشگاه ویژه خودش را باید داشته باشد. این نوع نگاه از آنجا که توسط جامعه نخبگانی ساده گرفته شد خروجی لازم را نداشت و بنابراین در گام اول دانشگاه امام صادق(ع) شکل گرفت. در گام بعدی نیاز به نقشه راه احساس شد که بر این مبنا، سند چشم‌انداز از جمله سند اسلامی‌شدن دانشگاه‌ها تدوین شد.
وی تأکید کرد: سند دانشگاه اسلامی شاید در نگاه اول ساده باشد اما جای بحث دارد که آیا این سند توانسته مطابق با اهداف تدوین شود و اگر اجرایی شود مطلوب ما حاصل خواهد شد؟ معتقدم که خیر، زیرا ناکارآمد بوده و محتوای متناسب با اهداف ندارد.
فتاحیان با ذکر مثالی ادامه داد: در حوزه علم و فناوری مشاهده می‌کنیم که در تولید مقاله در سطح بسیار مطلوبی در جهان قرار داریم، یک زمان به یاد دارم ایران در زمینه تولید علم شیمی مقام اول دنیا را داشت اما در ساحت عملیاتی می‌دیدیم که کشور نیازمند واردات محصولات مرتبط با علم شیمی است، پیداست که پژوهش‌ها نتوانسته بودند نیاز کشور را در حوزه علم شیمی مرتفع کنند، یعنی علم تولید شده به محصول تبدیل نمی‌شد و این مسیر اشتباه است. نیازمند نظام نوآوری هستیم، این نظام متشکل از چندین اجزاء است که همگی باید کنار هم قرار بگیرند و خروجی هماهنگی هم داشته باشیم، با نگاه خطی نمی‌توان کاری پیش برد.
عضو هیئت علمی دانشگاه شهرکرد با تأکید بر اینکه علم قاعدتاً باید برگرفته از منابع اسلامی باشد، بیان کرد: این مبانی بینشی و ارزشی باید منتج به ایجاد یک نظام علمی شوند؛ در این صورت، دانشجو یا استادی که مبانی بینشی و ارزشی مبتنی بر اسلام در او شکل گرفته باشد در هر موقعیتی نمازش را به‌جا می‌آورد اگرچه نظام اسلامی هم وظیفه دارد در دانشگاه مسجد بسازد. اگر مبانی دینی در عالمان نهادینه نشود، مقالات در سطح عالی تولید می‌شود اما چون در نظام علمی جا ندارد پس خروجی مطلوب را نخواهد داشت یعنی تبدیل به محصول و نیز تجاری‌سازی نمی‌شود. این علم تولیدی حتی اگر در سطح جهانی حرف برای گفتن داشته باشد اما نمی‌تواند نیازی از نیازهای کشور را رفع کند.
نظام علمی مبتنی بر بینش‌ها و ارزش‌ها
فتاحیان افزود: مبادی ارزشی مدرنیته در علوم انسانی بیش از سایر علوم ظهور و بروز دارد و خودش را زودتر و بیشتر نشان می‌دهد اما در سایر علوم نیز وقتی نظام علمی مبتنی بر ارزش‌های اصیل دینی شکل بگیرد و نظام علم و فناوری مبتنی بر بینش‌ها و ارزش‌ها ایجاد شود، خروجی آن نیز مطلوب خواهد شد. برای نمونه فیزیک را همه ما یک علم خنثی می‌دانیم اما از فیزیکی که در نظام علمی مبتنی بر ارزش‌ها قرار دارد، بمب اتم ساخته نمی‌شود همچنان که مقام معظم رهبری با قاطعیت می‌فرمایند که بمب هسته‌ای در اعتقاد ما نیست و ما به دنبال بمب اتمی نیستیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه شهرکرد با یادآوری اینکه نسبت به سند دانشگاه اسلامی اجماع لازم صورت نگرفت، گفت: محتوای سند نیز قابل نقد است و باید بررسی شود که آیا این محتوا ما را به یک نظام بینشی و ارزشی علم و فناوری می‌رساند؟. البته گام‌های بسیاری برداشته شده اما تا رسیدن به مطلوب فاصله بسیار است. شهید شهریاری مصداقی از این نظام بینشی و ارزشی است، او دانشمندی بود که در هیچ دانشگاه خارجی تحصیل نکرد بلکه در نظام علمی همین مملکت پیشرفت کرد و در فرصت کوتاهی توانست نیاز علم و فناوری کشور را در زمینه هسته‌ای برآورده و ما را از بن‌بست خارج کند، بالاتر اینکه در قبال این خدمت هیچ انتظاری نداشت و آن‌را یک خدمت برای کشورش می‌دانست.
فتاحیان شکل‌گیری شرکت‌های متعدد دانش‌بنیان را از دیگر مصادیق نظام بینشی و ارزشی مطرح کرد و توضیح داد: این مراکز در همین نظام شکل گرفته‌اند و علاوه بر صادرات محصولات، در بسیاری از موارد نیازهای کشور را نیز در حوزه‌های مختلف مرتفع می‌کنند، اگرچه هنوز هم با مطلوب فاصله داریم.
چالش‌های تحقق سند دانشگاه اسلامی
وی در خصوص چالش‌های تحقق سند دانشگاه اسلامی تصریح کرد: در سطح نخبگانی دغدغه جدی نسبت به مسئله اسلامی‌شدن دانشگاه‌ها وجود داشته و شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز نسبت به این موضوع اهتمام دارد اما مشکل اصلی ناظر به ساحت اجرایی سند است با این توضیح که اولاً اجماع بر سند وجود ندارد، برخوردها با سند سلیقه‌ای و در دولت‌های مختلف متفاوت بوده است.
فتاحیان با تأکید بر اینکه نیازمند گفتمان‌سازی و فهم مشترک برای عملیاتی‌سازی سند دانشگاه اسلامی هستیم، افزود: اگر این فهم مشترک شکل بگیرد، بخشی از چالش‌ها و موانع اجرای سند مرتفع خواهد شد؛ همچنین چه بسا سند اجرا می‌شود اما چون مسیر درست انتخاب نشده است، به هدف مطلوب نمی‌رسد. در دولت سیزدهم دغدغه نسبت به اجرای سند وجود دارد اما نظام بینشی ارزشی علمی و نظام بینشی ارزشی علم و فناوری شکل نگرفته است.
عضو هیئت علمی دانشگاه شهرکرد در پایان گفت: در راستای اجرای سند، نظام‌سازی شکل نگرفته است و هر وزیری بنا به سلیقه خود کاری را انجام داده است اگر نظام شکل گرفته بود تغییر دولت‌ها خللی در اجرا ایجاد نمی‌کرد زیرا مسیر پیشروی مشخص است.
انتهای پیام
