کاریکلماتور؛ جهانی در یک خط

کتاب «پیاز داغ» شامل مجموعه‌ای از کاریکلماتورهای موسی رئیسی وانانی روز گذشته اول آذرماه در شهرکرد رونمایی شد؛ این کتاب شامل 100 کاریکلماتور است که تصویرگری آن را محمدمهدی معارفی به انجام رسانده و انتشارات آفرینندگان آن را به عنوان یکی از تازه‌های نشر در سال 1402 با شمارگان هزار جلد چاپ کرده است. 

به همین بهانه، مهدی طهماسبی، شاعر، نویسنده و پژوهشگر ادبی در چهارمحال‌وبختیاری يادداشتی در مورد «کارکردهای کاریکلماتور و نیز ویژگی‌های کتاب پیاز داغ» تهیه کرده و در اختیار ایکنا قرار داده است که با هم می‌خوانیم. 

«کاریکلماتور را باید یکی از انواع ادبی نوپدید و کم‌سابقه اما بسیار اثرگذار و کاربردی برشمرد. شاید از بیست‌ویکم خرداد ۱۳۴۶ که پرویز شاپور برای نخستین بار نوشته‌هایش را با نام کاریکلماتور در مجله خوشه توسط احمد شاملو منتشر کرد، پذیرش این وسعت و عمق از اثربخشی و اقبال عمومی نسبت به آن برایش دشوار بود اما برخی ویژگی‌های خاص این گونه ادبی که در سطور آتی بدان خواهیم پرداخت، باعث شد تا اهالی قلم و خیال و مخاطبان خاص و عام به سمت آن گرایش یابند و پدیدآورندگان آن افزایش پیدا کنند. 

کاریکلماتور را باید چیزی فراتر از طنزهای مرسوم برشمرد و آن را نمی‌توان صرفاً در این قالب محدود کرد، جالب‌تر آن که این نوع هم شاعرانگی و هم خاصیت نثر را دارد و کاریکلماتورها طنزواره‌هایی هستند که حکمت، حماسه، اندیشه و تکانه‌های جانبی را توأمان دارند.

کاریکلماتورها اجتماع‌محورند و به زوایای مختلف اندیشه، نگاه، خواسته‌ها و زندگی اجتماعی بشر امروزی می‌پردازند و گزندگی طنز آن ملایم و همراه با پذیرشی است که باعث می‌شود مخاطب در مقابل آن نایستد بلکه همه اقشار حتی سیاستمداران آن را می‌پذیرند و چونان پتکی برای لحظه‌ای در عمق تفکرات مخاطب فرود می‌آید و خواننده را با خود به اعماق اندیشیدن واقعی می‌برد.

کاریکلماتور با کشف رابطه همنشینی کلمات، نگاه را تغییر می‌دهد و این دگرگونی همراه با خلاقیت و نوآوری‌های شخصی با تکیه بر اصل غافلگیری ادبی و ابداع گام به گام پیش می‌آید و لحظه‌های تازه را درک می‌کند تا مخاطب طعم خوش طنز مؤثر را با تمام وجود حس نماید.

کوتاه‌نویسی و کوتاه‌گویی در ادبیات فارسی سابقه‌ای درخشان و دیرینه دارد. تک‌بیتی‌ها، مفردات، تک مصرع‌های موجود در متون منثور، حکایات تک‌خطی و در ادبیات معاصر، شعر سپید و نیمایی نمونه‌هایی از این کوتاه‌گرایی‌ها است. در ادبیات فارسی به اثربخشی کلام و در عین ایجاز بسیار تأکید شده است که به قول حکیم نظامی: «یک شاخه گل دماغ پرور از خرمن صد گیاه بهتر».

موسی رئیسی وانانی خالق کتاب «پیاز داغ» را از ۲۵ سال پیش می‌شناسم. مردی موقر، آرام، پیگیر، پرجنب و جوش و خطرپذیر که در هر محیطی که بود در پی آموختن بود. او که همسال کاریکلماتور است در سال ۱۳۴۶ در وانان از توابع شهرستان شهرکرد به دنیا آمده، درس خوانده، جبهه رفته، لباس خدمت پوشیده، کار کرده، بازنشسته شده و بعد از بازنشستگی در انجمن‌های ادبی فعالانه حاضر شده و دست به قلم برده و براده‌های روحی‌اش را بر سینه کاغذ رها کرده و ثبت نموده است. 

رئیسی شاعری است که با داستان‌نویسی شروع کرده و داستانک‌های خوبی دارد، با این‌ همه وی در طول این سال‌ها تجربه‌های زیادی اندوخته و آثار فراوانی خلق کرده است اما تغییر مسیر آفرینندگی‌های ادبی به سمت نوشتن کاریکلماتور که نشان از روحیه ریزبینی و جستجوگر اوست، باعث شده که شاهد یک شکوفایی ادبی قابل تأمل در استان و در عرصه کاریکلماتور باشیم. 

موسی رئیسی در کاریکلماتورهایش که تعداد آن بیش از ۶۰۰ قطعه بوده و ۱۰۰ قطعه از آنها در کتاب پیاز داغ منتشر شده است، شکوه کلمات را دریافته و با استفاده از تضمان و کشف رابطه هم‌نشینی، بهره‌گیری از صنایع و آرایه‌های ادبی همچون جناس، ایهام، تضاد، تشخيص، حسن تعلیل، مراعات النظیر و فلسفه آمیخته با طنز مخاطب را به سمت نوشته‌هایی شایان توجه رهنمون می‌سازد و در عین حال چرخ دنده‌های ذهن خواننده را به موقع و در بزنگاه‌ها درگیر می‌کند. 

وی ذهنی جستجوگر و تلاشگر دارد که با بهره‌گیری از تجربیات شخصی خودش و نگاه جاری و ساری در جامعه، خلاقانه، موجز، کوتاه و مؤثر آفریده‌های ذهنی‌اش را به منصه ظهور رسانده است و همین نکته‌سنجی‌هاست که به او و همه خالقان کاریکلماتور اجازه می‌دهد که با وجود داشتن جهان‌بینی وسیع، جهانی را در یک خط و در واژگانی اندک گنجانده و حسن کار او در همین کوتاه گرایی‌ها و کوتاه گویی‌هاست و مخاطب با کلماتی اندک که جهانی گسترده را به نمایش می‌گذارد، مواجه می‌شود.

پیش از اشاره به بخشی از هنرآفرینی رئیسی وانانی باید گفت کاریکاتورهای این کتاب توسط محمدمهدی معارفی طراح و کاریکاتوریست معاصر که تأثیر پذیرفته از پرویز شاپور است دیدنی و قابل تأمل است.

در پایان، به بخشی از ظرفیت‌های شاخص نگاه موسی رئیسی وانانی اشاره می‌شود: 

نگاه حکمت:

از دست رفت ولی از پا ننشست

هیچ کس نتوانسته دایره قسمت را دور بزند

نگاه اجتماعی: 

هیچ داروخانه‌ای برای زخم زبان چسب زخم ندارد

خرده شیشه داشت پاورچین پاورچین از او دور شدم 

نگاه انتقادی:

رویم حساب باز کرد تا حسابم را خالی کند

برای عریان‌نویسی پوستم کنده شد

نگاه مبارزه با اخلاق‌های ناپسند:

موش‌ها دواند تا خودش پیشی بگیرد

دو رو بود سکه یک پول شد»