چرا حافظ پاسخ همه را می‌دهد؟

عباس قنبری‌عدیوی، رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه چهارمحال‌و‌بختیاری به انگیزه روز حافظ در گفت‌وگو با ایکنا به تبیین واژه «حافظ» پرداخت و اظهار کرد: این لقب منسوب به شاعر پرآوازه و محبوب ایرانیان یکی برخاسته از حافظ کل قرآن بودن اوست که به تعبیر خود حافظ، قرآن را در چهارده روایت از بر تلاوت می‌کرده است و لذا این شاعر شیرازی هم حافظ و هم قاری بوده است. دلیل دوم اطلاق لقب حافظ به خواجه شیراز برگرفته از خوانندگی و قوالی اوست چرا که حافظ صوت خوبی داشت و در آن دوران، حافظ به کسی گفته می‌شد که سنت قوالی را اجرا می‌کرد و لذا این شخص به دلیل تسلط بالا بر غزل، از غزل‌های خود نیز در این سنت در موقعیت‌های مختلف استفاده می‌کرد.

قنبری بیان کرد: با توجه به محبوبیت و شهرت وافر حافظ در میان عامه مردم، طبعاً اقوال و روایت‌های متعددی نیز در خصوص زندگی و شرح حال وی دهان به دهان گشته است از جمله اینکه چون حافظ در بخشی از شرح حال خود نوشته است که زاده کوهپایه است، عده‌ای اصالت وی را به منطقه کوهپایه اصفهان یا بختیاری نسبت می‌دهند، اما این احتمال نیز وجود دارد که منظور حافظ از تعبیر کوهپایه، معنای عمومی و ساده آن یعنی پای کوه بوده باشد.

این مدرس دانشگاه فرهنگیان با اشاره به جایگاه ممتاز حافظ هم در دربار پادشاهان و هم در نزد عامه مردم، گفت: حافظ در اشعار خود از فرهنگ و آیین‌های بومی ایرانیان پیش از اسلام تأثیر پذیرفته است، ضمن اینکه همچنین تأثیرات بسیار فراوانی از آموزه‌های مکتب اسلام و الفاظ، تعابیر و معانی و مبانی قرآن کریم در اشعار این شاعر محبوب و مردمی مشاهده می‌شود.

پرکاربردترین کتاب شعری در زندگی عامه مردم

نویسنده و پژوهشگر فرهنگ عامه دیوان حافظ را پرکاربردترین کتاب شعری در زندگی مردم دانست و توضیح داد: زبان و اندیشه حافظ آنچنان در میان مردم از پایین‌ترین سطح سواد تا فرهیختگان و اندیشمندان مقبولیت یافته که از دیوان اشعارش برای تفأل زدن و استخاره گرفتن استفاده شده است، در مکتب‌خانه‌ها نیز یکی از کتاب‌هایی که در کنار قرآن کریم و دیوان برخی شاعران بزرگ به افراد آموزش داده می‌شد، شعر حافظ بود. دیوان حافظ امروز در خانه‌های اکثر ایرانیان به عنوان کتابی پرمراجعه و پر کاربرد وجود دارد.

قنبری بیان کرد: در زمان حیات حافظ، مفاهیم و اندیشه‌های عرفانی بسیار رواج داشته و لذا به شعر او راه یافته است، درواقع شعر حافظ مملو از تعابیر و واژگان و مفاهیم عرفانی است؛ وی همچنین از اتفاقات و تحولات سیاسی زمان خود متأثر بوده و شاهد انتقادات و زبان کنایه‌ای شاعر در برخی ابیات هستیم که در قالب غزل با کارکرد عاشقانه و عارفانه، این افکار انتقادی در ساحت‌های فکری، اخلاقی و سیاسی بیان شده است؛ باید تأکید داشت که اشعار حافظ توصیف‌گر سبک زندگی ایرانیان در سده هشتم است.

وی با تصریح اینکه حافظ از آیات قرآن و احادیث در اشعار خود استفاده کرده است، ادامه داد: واژگان در شعر حافظ معانی چندپهلو دارند یعنی حاوی یک معنای آشکار و یک یا چند معنای پنهان و کنایه‌ای هستند و لذا اشعار حافظ را باید یکی از مجموعه‌ اشعار پیچیده و دشوار فارسی دانست که برای فهم شعر باید به تفسیر و تأویل آن مراجعه کنیم.

قنبری با بیان اینکه حافظ دشمن ریاکاری، خودنمایی و استفاده ابزاری از دین و اخلاق است، تصریح کرد: حافظ همچنین از ریاکاران که اخلاق و انسانیت را فراموش می‌کنند و برای دستیابی به مال و مقام دیگران را تحت ظلم و ستم قرار می‌دهند، بیزاری و برائت می‌جوید. او توسعه‌دهنده و ترویج‌گر منش‌های پاک انسانی است و در شعرش تلاش کرده تا رذائلی چون ریا، ظلم و ستم، جهل، تکبر و غیره از بین انسان‌ها برچیده شود، لذا حافظ معلم بزرگی است که آموزه‌های زیست انسانی را به مخاطبانش می‌آموزد و ادبیات ما وامدار این شاعر است.

حافظ؛ ترویج‌گر منش‌های پاک انسانی

این مدرس دانشگاه ادامه داد: حافظ با رندی موفق شده است که تمامی افکار و اندیشه‌های جوامع انسانی پیش از خود را جمع‌آوری و در قالب غزل برای مخاطبان بازنمایی کند و لذا شعر حافظ از دیرباز مورد استقبال مخاطبان از هر قشر و با هر میزان سواد و آگاهی قرار گرفته است. شعر حافظ نه صرفاً مذهبی، نه صرفاً عرفانی و صوفیانه و نه صرفاً سیاسی و اجتماعی بلکه آمیزه‌ای از تمام حوزه‌هاست و حافظ‌شناسان معتقدند که این شاعر اشعارش را نه فقط برای اندیشه‌های با گرایش عرفانی بلکه برای تلنگر زدن به افکار و اذهان تمام انسان‌ها سروده است؛ او در کنار مضامین بلند عرفانی، پیکان انتقاد را به سوی زاهد و مفتی، شیخ و عابد و سیاستمدار و مکتب‌دار و غیره گرفته است.

قنبری در پاسخ به پرسشی مبنی بر چرایی نفوذ شعر حافظ در لایه‌های مختلف فرهنگ عامه و مأنوس بودن عامه مردم با این شاعر، بیان کرد: مردم به دنبال کسی هستند که بتوانند با او ارتباط برقرار کنند و از سخن او برای زندگی خود کمک بگیرند و شعر حافظ اینگونه است، رواج شعر این شاعر را اولاً باید مربوط به حافظ قرآن بودن او بدانیم که توانسته است لسان این کتاب آسمانی را که از فطرت انسان سخن گفته است درک و برای مخاطب بازگو کند. دیگر آنکه حافظ در کسوت یک شاعر هنرمند، جامعه‌شناس، عارف و فیلسوف موفق شده است پاسخ تمام مخاطبان با هر اندیشه و تفکری را بدهد و لذا هر فردی با هر نیتی به حافظ رجوع می‌کند پاسخ خود را می‌گیرد و قوت قلب و تسلی خاطر می‌یابد.

شعر در خدمت زندگی

وی شعر حافظ را آیینه تمام‌نمای فرهنگ و اندیشه ایرانی برشمرد و توضیح داد: این شاعر با زبانی پاک و دوست‌داشتنی و خودمانی با مردم سخن گفته و کلام او به مدد قرآنی که در سینه دارد آنچنان غنی و پربار است که هیچ‌کس را بی‌پاسخ نمی‌گذارد که از همین رو لقب لسان‌الغیب به او عطا شده است و کسی می‌تواند از عالم غیب سخن بگوید که به سرچشمه معرفت الهی متصل باشد. حافظ انتخاب خداوند است برای آنکه شعر و ادب را در خدمت زندگی مطلوب انسانی قرار دهد.

قنبری تأکید کرد: کلام حافظ از جنس سخن عامه مردم است و کسانی هم که سواد ادبی نداشته باشند در موقعیت‌های مختلف به دیوان حافظ تفأل می‌زنند یا اشعار او را از بر هستند و زمزمه می‌کنند یا در دورهمی‌ها شعر او را دکلمه می‌کنند. بسیاری از ایرانی‌ها یک دیوان جیبی حافظ با خود دارند و گاه آن را مطالعه می‌کنند.

رئیس بنیاد ایران‌شناسی در استان با تأکید بر اینکه مخاطب حافظ انسان به معنای عام کلمه است، گفت: مخاطب حافظ مردم این یا آن شهر یا ملیت نیست بلکه هر انسان در جای‌جای این کره خاکی می‌تواند با کلام حافظ ارتباط برقرار کند و لذا مشاهده می‌کنیم که شعر حافظ سراسر جهان را پیموده و به زبان‌های مختلف ترجمه شده است.