راهبردهای قرآنی خانواده موفق با نگاهی به سوره «انسان»

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمود هل‌اتایی، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران در یادداشتی که در اختیار ایکنای چهارمحال‌وبختیاری، به مناسبت روز خانواده  قرار داده، آورده است:

در مورد شأن نزول سوره انسان اظهارنظرهای مختلفی می‌شود اما نظر صحیح این است که شأن نزول این سوره مربوط می‌شود به امیرالمؤمنین(ع) و خانواده گرانقدر ایشان یعنی زمانی که حسنین(ع) بیمار شده بودند و پیامبر گرامی اسلام(ص) به اتفاق جمعی از یاران به عیادتشان آمدند و به حضرت ابوالحسن امیرالمؤمنین(ع) پیشنهاد دادند که خوب است برای شفای فرزندان خود نذر کنی. آن حضرت نیز به اتفاق خانواده تصمیم گرفتند که در صورتی که حسنین(ع) شفا گیرند، سه روز روزه بگیرند و طبق برخی از روایات، آن دو آقازاده هم گفتند ما نیز روزه می‌گیریم.

چیزی نگذشت که حسنین(ع) شفا یافتند و با وجود اینکه امیرالمؤمنین و خانواده ایشان از نظر مواد غذایی در تنگنا بودند، طبق نذر سه روز روزه گرفتند و در هر سه روز در زمان افطار، غذای خود را به مسکین و یتیم و اسیری که به در خانه امیر المؤمنین(ع) می‌آمدند، بخشیدند و با آب، افطار کردند. این اقدام امیرالمؤمنین(ع) و خانواده سبب شد تا خدای سبحان پیامبر گرمی اسلام(ص) را برای داشتن چنین خانواده‌ای مورد تحسین و تمجید قرار دهد و به دنبال آن سوره انسان نازل شود.

شأن نزول این سوره نه فقط در کتب شیعه بلکه در کتب معتبر و ممتاز اهل سنت ثبت و ضبط شده است، این شأن نزول در روایات زیادی نقل شده و در کتب تعداد زیادی از عالمان ممتاز اهل سنت نیز انعکاس یافته است و در بین ایشان، مشهور و بلکه متواتر است و در اشعار شاعران و به خصوص در شعر معروف امام محمد بن ادریس شافعی نیز به صورت منظوم در آمده است: 

الی مَ؟ الی مَ؟ و حَتّی مَتی    
أعاتَبُ فی حب هذا الفتی 
و هل زوجت فاطم غیره؟                             
و فی غیره هل أتی؟ هل أتی؟

شاید گفته شود آیات سوره انسان جنبه عمومی دارد و این سوره، مخصوص به فرد یا گروه خاصی نیست، در نتیجه نمی‌‌توان محتوای آن را ویژه حضرت امیر المؤمنین(ع) و اهل بیت ایشان دانست؛ چنان‌که ملاحظه می‌کنید خدای متعال در این سوره می‌فرماید: «إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ» (انسان/5)، یا در آیات هفتم و هشتم «يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا» و «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا» به این نکته اشاره دارد که گرچه مفهوم این آیات عام است اما منافاتی با نزول آن در مورد خاص نیز ندارد، زیرا در بسیاری از آیات قرآن کریم باوجود مفهوم فراگیری که دارند، شأن نزول آنها در مورد خاصی است که می‌تواند مصداق اکمل و اعلای آن باشد.

اولین ویژگی خانواده قرآنی 

با استناد به مضامین آیه 5 از سوره انسان و در تبیین واژه «ابرار»، می‌توان گفت ابرار جمع «بر» و به مفهوم فراخی و گستردگی است و صحراهای وسیع را به دلیل فضای عریض و فراخی که دارند «بَرّ» می‌نامند. این واژه همچنین به انسان‌های نیکوکار که منش، گفتار و کردارشان آثار مثبت در سطح جامعه دارد، اطلاق می‌شود. فرزندآوری و تربیت قرآنی فرزندان، یکی از اقداماتی است که می‌تواند در توانمندسازی همه‌جانبه جامعه اسلامی نقش شایانی ایفا کند، بنابراین خانواده‌های قرآنی باید با فرزندآوری و پرورش فرزندان برازنده و خلیق، در شکل‌گیری و استوارسازی جامعه دیندار به صورت فعال نقش‌آفرینی کنند تا بدین ترتیب در جَرگه ابرار قرار گیرند.

از اصول راهبردی یک خانواده قرآنی، توجه به وضعیت اقتصادی عموم مردم و به خصوص همسایگان است، بر اساس آیه شریفه «مَا سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ وَلَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ» (مدثر/42)، نتیجه عدم رسیدگی به افراد مسکین و مستمند جامعه، گرفتار شدن به عذاب دوزخ است. در ماجرای مورد اشاره در سوره انسان نیز امیرالمؤمنین(ع) و خانواده گرانمایه ایشان با تقدیم سهم خود از طعام اندک و ناچیزی که برای افطار تدارک دیده بودند به مسکین و یتیم و اسیر، ضرورت توجه به طبقه ضعیف و کم‌برخوردار جامعه را به پیروان مکتب اسلام گوشزد می‌کنند، در روایات نیز نسبت به رسیدگی به حال نیازمندان توجه ویژه‌ای شده است. از جمله این که امام صادق(ع) می فرمایند: «لَأَنْ‏ أُطْعِمَ‏ مُؤْمِناً مُحْتَاجاً أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَزُورَهُ». (بحار‌الانوار، ج71، ص378)

برتری خانواده قرآنی در فضائل

خدای متعال در آیه ششم از سوره انسان می‌فرماید «عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيرًا» ابرار به پاس اعمال نیکی که از خود به جای گذاشته‌اند در بهشت از شراب طهور متنعم می‌شوند. جالب اینجاست حضرت امام باقر(ع) در توصیف این چشمه می‌فرمایند: «هی عَین فی دار النبی(ص) تفجُر الی دُور الانبیاء و المؤمنین»، یعنی این چشمه در خانه پیامبر گرامی اسلام(ص) در جریان است و از آنجا به خانه‌های سایر انبیاء و مؤمنان جاری می‌شود. همان‌گونه که در دنیا خاندان نبی مکرم اسلام(ص) سرچشمه تمام فضایل بوده‌اند، در آخرت نیز شراب طهور الهی از خانه وحی می‌جوشد. بنابراین خانواده‌های قرآنی نیز باید در جامعه با الگوگیری از خاندان عصمت و طهارت(ع) در تمامی عرصه‌ها سرآمد باشند.  

کلیدواژه مهم آیه هفتم از سوره انسان وفاداری است؛ خدای سبحان در این می‌فرماید: «يُوفُونَ بِالنَّذْرِ» یعنی ابرار و بندگان دین‌باور اگر در پیشگاه خدای متعال متعهد به انجام کاری شوند و نذر کنند، به عهد خود با پروردگار وفادارند و خود را در قبال آن مسئول می‌دانند. وفای به عهد، یک اصل قرآنی است و این عهد چه با خدای متعال باشد و چه با خلق خدا، باید به آن پایبند بود و این تأکید در آیه «وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ» نیز آمده است. بنابراین از خانواده‌هایی که دستورالعمل‌های قرآنی را سرلوحه کار خود قرار می دهند انتظار می‌رود نسبت به حقوق و تکالیفی که پیوند ازدواج برای آنان ایجاد می‌کند اهتمام جدی داشته باشند تا کمتر شاهد بحران در روابط خانوادگی باشیم و از آمار تأسف‌بار و رو به افزایش طلاق کاسته شود.

اصل کلیدی در استحکام خانواده

عامل اصلی در بروز اختلاف میان اعضای یک خانواده خودمحوری و خودپرستی است، گاه یک عضو خانواده به جای تمرکز بر اصول و اهداف اصلی تشکیل خانواده، همه توجه خود را معطوف بد نیازها و مسائل فردی خود می‌کند و این با معارف قرآنی در تضاد کامل است. مصداق کامل در آیه «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا» امیرالمؤمنین(ع) و خانواده معزز ایشان هستند که اگرچه طعام را دوست می‌داشتند و خودشان برای افطار به آن نیازمند بودند اما از خود گذشتند و طعام را به اعضای دیگر جامعه یعنی مسکین و یتیم و اسیر بذل کردند. 

بسیاری از خانواده‌ها خود را در قیاس با خانواده‌های دیگر قرار می‌دهند، به طوری که هدف خانواده به عنوان معیار در چگونگی روابط خانوادگی و اجتماعی در نظر گرفته می‌شود و این رقابت سبب می‌شود تا خانواده‌ها، ظرفیت‌ها و امکانات خود را نادیده بگیرند و اقدام به کار هایی کنند که خارج از ظرفیت و توان آن‌هاست و حتی در مواردی با معارف اسلامی و قرآنی همخوانی نداشته باشد. خانواده‌هایی که در این بلیه گرفتارند اگر در این رقابت ناکام بمانند از نظر فرهنگی یا اجتماعی احساس حقارت می‌کنند. این در حالی است که این رویکرد، با معیارهای قرآنی هم‌آهنگ نیست و از آن باید به عنوان یک آسیب در سطح روابط اجتماعی و به ویژه در روابط خانوادگی یاد کرد.

خدای متعال در آیه 9 از سوره انسان می‌فرماید: «إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا»، یعنی انسان باید در تمامی اقدامات خود نظر خدای حکیم را خط اصلی بداند و تلاش‌های خود را در این جهت قرار دهد که خدای متعال از او راضی باشد. چنان که امیرالمؤمنین و خانواده مکرم ایشان انگیزه اصلی از انفاق را ذات پاک خدای سبحان معرفی می‌کنند. همچنان که در توصیف همنشینان رسول خدا در قرآن آمده است: «وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ»، یعنی همیشه خویش را با کمال شکیبایی به محبت آنان که صبح و شام خدای خود را می‌خوانند و رضای او را می‌طلبند وادار کن.

اصول راهبردی در موفقیت خانواده

اصول راهبردی در موفقیت خانواده بر پایه آیات 23 تا 26 سوره انسان، این است که خانواده برای دستیابی به اهداف خود باید از شیوه‌نامه‌ای پیروی کند که سه راهبرد «صبر و استقامت»، «داشتن هدف و برنامه» و «ارتباط مستمر با خداوند متعال» را اصل قرار می‌دهد. انسان باید برای زندگی خود هدف داشته باشد زیرا هدفمندی به انسان برای حرکت و رفتن رو به جلو انگیزه می‌دهد. تعیین هدف نیز به تنهایی کافی نیست و برای نیل به هدف باید یک راهبرد و برنامه را در دستور کار قرار داد. اگر خانواده‌ بخواهد در مسیر پر پیچ و خم زندگی، از رو به رو شدن با مشکلات اقتصادی گرفته تا طرز تعامل با فرزندان و چگونگی رفتار زوجین با یکدیگر و ... سربلند بیرون آید، باید برای خود هدف و برنامه داشته باشد و چه بهتر که این اصول و برنامه‌ها بر طبق نظر خدای متعال باشد.

خدای سبحان در آیه 23 سوره مبارکه انسان «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلًا» تلویحا از ضرورت داشتن هدف و برنامه برای رسیدن به نتیجه مطلوب سخن گفته و خطاب به پیغمبر خاتم(ص) می‌فرماید که در گام اول، اصول و خط مشی برای هدایت بشر در قرآن کریم گردآوری شده است و تو باید در گام بعدی، آن‌را در دستور کار رسالت خود قرار دهی.

در تکمیل اصول راهبردی خانواده موفق و تبیین اهمیت صبر و شکیبایی باید گفت که خانواده نباید از انبوه مشکلات و موانعی که بر سر راه او قرار می‌گیرد، ترس و هراسی به خود راه دهد بلکه باید همچنان مصرانه و با انگیزه به حرکت خود برای رسیدن به نتیجه دلخواه ادامه دهد و توصیه به صبر در آیه «فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ» در همین راستاست؛ اگر هدف و برنامه نیز صبغه الهی به خود داشته باشد، مطمئناً ذات باری تعالی به مدد خانواده خواهد آمد.

ارتباط مستمر با خداوند متعال هنگام سختی‌ها سومین راهبرد موفقیت خانواده‌ها است. صبر و شکیبایی در برابر سیل مشکلات، کار آسانی نیست و فائق آمدن بر دشواری‌های زندگی، ساز و برگ درخور و مناسبی را ایجاب می‌کند. خدای متعال نیز پس از سفارش به صبر و بردباری، در آیات 25 و 26 سوره انسان می فرماید: «»وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلًا ؛ وَمِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا». ابزار قدرتمندی که می‌تواند توان و نیروی خانواده را دوچندان کند چیزی جز توجه پیوسته و دائمی به ذات مقدس پروردگار نیست و تسبیح و سجود به خصوص در دل شب می‌تواند تجلی‌گاه ذکر و یاد حضرت دوست باشد.