اگر غدیر نبود تکلیف مسلمانان بعد از پیامبر(ص) چه می‌شد؟

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدباقر انصاری، نویسنده و پژوهشگر تاریخ اسلام و نویسنده کتبی همانند «معراج محمدی؛ داستان کامل و مستند معراج پیامبر (ص)»، «خطابه غدیر»، «اسرار غدیر»، «اسرار فدک» و «بر آستان سپیده؛ روزهای سرنوشت‌ساز اسلام در زندگانی امیرالمؤمنین(ع)»، است.

انصاری در گفت‌وگو با ایکنا، به بیان نکاتی درباره عید غدیر پرداخت که در ادامه متن این مصاحبه را می‌خوانید؛

ایکنا ـ آیا انتخاب زمان و مکان برای خطبه غدیر تصادفی بود یا آگاهانه و چه چیزی باعث شد پیامبر(ص) آن زمان و آن مکان را برای این کار انتخاب کنند؟

در نگاه اول معلوم می‌شود که یک مراسم عظیم برای یکصد و بیست هزار نفر، هیچ وقت بدون پیش بینی و تمهیدات لازم امکان‌پذیر نیست و حتماً باید پیش بینی‌های لازم انجام شده باشد. از نظر منابع و اسناد مسئله هم، غدیر از مدینه اعلام شد چراکه قبلا بیان شده بود در این سفر قرار است ولایت را اعلام کنیم. با پایان حج در روز سیزدهم ذی الحجه، قرار بود روز چهاردهم ذی الحجه در مکه، مراسم غدیر انجام شود. پیامبر(ص) رسما و صراحتا جارچی‌ها را فرستادند که به مردم، مکان غدیر خُم را اعلام کنند و فرمودند فردا هیچ کس حق ندارد باقی بماند و به غدیر خم نیاید مگر اینکه مریض باشد.

درباره اینکه چرا غدیر خم انتخاب شد باید گفت که برای یکصد و بیست هزار انسان، هزار گونه امکانات لازم است که از جمله آنها آب و مکان مناسب است به همین دلیل از مکه تا نصف راه مدینه، این مسیر لب دریاست لذا پیامبر دقیقا قبل از اینکه به سمت بیابان بپیچد و دقیقا در جایی که به چند سمت از جمله مدینه، عراق، شام و مصر، جاده جدا می‌شود را تعیین کردند. علت دیگر این بود که از مکه تا جحفه، حدود پنج تا شش غدیر یعنی آبگیر داریم که مسافران از آنها استفاده می‌کنند و یکی از آنها غدیر خم است. از بین این چند آبگیر، غدیر خم تنها آبگیری بوده که هم از بقیه بزرگتر و هم آبگیری بوده که در طول سال خشک نشده و همواره آب داشته است. بیابان جلوی این غدیر هم مسیل یعنی محل عبور سیل است لذا بیابانی صاف و مسطح بود برای اینکه همه به خوبی مقابل منبر نشسته و متوجه خطبه شوند. پس این منطقه انتخاب شد تا هم آب آن تأمین کننده صد و بیست هزار نفر و هم جای آن برای اسکان سه روزه مناسب باشد.

از نظر زمانی هم باید گفت که اعمال حج باید تمام می‌شد. روز چهاردهم، پیامبر(ص) چهار مقدمه غدیر از جمله دادن ودایع انبیا به امیرالمؤمنین(ع) و اسرار علم به وی و چند مورد دیگر را در مجلس خصوصی با امیرالمؤمنین(ص) انجام دادند و عده‌ای از بزرگان را هم جمع کردند تا با عنوان «السلام علیک یا امیرالمؤمنین» به آن حضرت سلام دهند. پیامبر فرمودند روز پانزدهم حرکت می‌کنیم و خود به خود، هجدهم به غدیر خم رسیدند. این اجمالی درباره انتخاب غدیر خم از نظر زمانی و مکانی بود.

ایکنا ـ چرا با وجود این همه اسناد و مدارک درباره واقعه غدیر، اکنون اکثر مسلمانان برداشت دیگری از غدیر دارند؟

قبل از اینکه نوبت به غدیر و حتی نبوت برسد، درباره خودِ توحید و خداوند جای سؤال دارد که اکثریت مردم دنیا، همواره با وجود این همه آیات و بیناتی که در عالم درباره خداوند وجود، اما بر ضد وجود خداوند بوده‌اند. غدیر که مسئله‌ای نقلی است اما مردم درباره صفات و عدل خدا هم چیزهای غلطی بیان می‌کنند بنابراین تعجبی ندارد که مردم درباره غدیر راه دیگری بروند. در مورد انبیای الهی هم همین‌گونه است. آنها با وجود اینکه معجزه داشتند و سعی می‌کردند با این معجزات، مردم را به سمت کارهای خوب بکشانند اما همیشه تاریخ به نقل صریح قرآن، در زمان تمام پیامبران، با اکثریت مردم درگیری وجود داشته است.

علت نفی غدیر نیز سه عامل شامل شیطان، هوای نفس و زینت‌های دنیا هستند که همواره جلوی چشم بشرند و چون بشر می‌خواهد به خواسته‌های نفسانی و زینت دنیا برسد و شیطان هم به او کمک می‌کند بنابراین مشخص است که وقتی به حرف امام می‌رسد هوس وی باعث می‌شود راه درست را انتخاب نکرده و مخالفت را شروع کند. این افراد کم کم قدرت هم پیدا کرده و آن امام را یا شهید کرده یا فراری می‌دهند. مسائلی همانند نطفه و عالم ذرِ انسان‌ها را هم که ضمیمه کنیم مطلب کاملا واضح و روشن می‌شود که چرا با وجود این همه دلیل برای غدیر و ولایت، افراد به راه دیگری رفته‌اند. خود ماجرای سقیفه هم از مواردی است که دو ماه بیشتر با غدیر فاصله نداشت اما بسیاری از مردمی که مثل روز روشن می‌دانستند پیامبر(ص) حضرت علی(ع) را انتخاب کرده است اما با افرادی دیگر بیعت کردند. آنها که دیگر هیچ عذری نداشتند اما تابع هوای نفس و ضدیت صد درصدی با غدیر شدند.

ایکنا ـ غدیر در منابع اهل سنت چگونه روایت شده است؟

طبیعی است که هر گروه مخالفی سعی در اضمحلال و از بین بردن اسناد و مدارک طرف مقابلش دارد و چون در طول تاریخ، قدرت علمی و اجتماعی در دست مخالفان غدیر بوده و می‌دانستند کیان آنها بسته به این است که چیزی به نام غدیر وجود نداشته باشد لذا دست به کار شدند که مسئله غدیر را از نظر منابع علمی در زمان‌های مختلف و به اشکال گوناگون خراب کنند. در زمان بعد از سقیفه، گفته شد نوشتن و نقل حدیث و حتی تفسیر قرآن ممنوع است و طبیعتا غدیر هم یکی از این موارد بود تا به فراموشی سپرده شود لذا زمانی که حضرت علی(ع) به خلافت رسیدند نسل جدید از غدیر اطلاعی نداشتند بنابراین حضرت علی(ع) عده‌ای را در میدان کوفه جمع و از اصحاب پیغمبر شاهد گرفتند که چنین چیزی وجود داشته است. البته در سینه‌ها وجود داشت و درِگوشی گفته می‌شد اما در اجتماع مطرح نمی‌شد.

از زمان حکومت پنج ساله امیرالمؤمنین(ع) و سپس در دوران ائمه، احیای غدیر شروع شد و در دوران افرادی همانند ابن زیاد، حجاج، معاویه و یزید شدت و مخالفت زیاد بود اما در برخی دوران شدت آن افت می‌کرد مخصوصا وقتی منع نوشتن حدیث رفع شد نوشته‌ها رو شد و اسناد و مدارک بالا آمد و خود علمای اهل سنت اقرار کردند تواتر هیچ حدیثی در اسلام به اندازه غدیر نیست بنابراین مخالفان سعی کردند خودشان روایات غدیر را با تقطیع و حذف جاهای مهم و کم و زیاد کردن در محتوا نقل کنند چون می‌دانستند نمی‌توانند مقابله صد درصدی کنند بنابراین به مقابله نسبی و تضعیف معنای آن رو آوردند. 

اگر الان کتب اهل سنت را ورق بزنید متوجه می‌شوید تقریبا هفتاد تا هشتاد درصد آنها فقط جمله «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» را نقل کرده‌اند و آنهایی هم که تفصیلی‌تر ذکر کرده‌اند متن آنها از یک خطبه ساعته پیامبر(ص) حدود یک صفحه و نیم است و توضیحاتی که پیامبر درباره حضرت علی(ع) داده است را حذف کرده‌اند و دعوا راه انداخته‌اند که معنای مولا چیز دیگری است.

الحمدلله کتاب‌های شیعه، همه ریزه‌کاری‌های داستان غدیر را به نقل از معصومین و اصحاب آنها نقل کرده‌اند و الان به شکل کامل در دست ماست و می‌توانیم به خوبی از آن نتیجه‌گیری کنیم. جالب‌تر اینکه درست است در کتب معروف اهل سنت درباره غدیر نامردی زیادی شده اما بسیاری از روایات در کتب ما، از روایات اهل سنتی است که با انصاف بوده‌اند. بسیاری از جزئیات غدیر همانند ماجرای بیعت، شعر حسان بن ثابت و امثالهم نیز داستان‌های کوچکی برای اثبات غدیر نیستند و علامه امینی از خود منابع اهل سنت نقل کرده‌ است بنابراین امروز کسی نمی‌تواند از نظر سند بر غدیر خدشه‌ای وارد کند لذا به معانی آن خدشه وارد می‌کنند.

ایکنا ـ آیا کسی بود در روز غدیر با امیرالمؤمنین(ع) بیعت نکرده باشد؟

اساساً شکل برنامه پیامبر(ص) برای بیعت، خیلی فنی است چون اولا در خطبه از مردم بیعت لسانی گرفتند چون فرمودند «إنّکمْ أکْثر منْ أنْ تصافقونی بکفٍّ واحدٍ» یعنی در خطبه از زبان شما اقرار می‌گیریم تا دیگر کسی نتواند از بیعت فرار کند بنابراین خطبه را می‌‌فرمودند و صد و بیست هزار نفر آن را تکرار می‌کردند. دوم اینکه آن حضرت دو بار در خطبه اعلام کردند که من بعد از خطبه می‌‌خواهم از تک تک شما بیعت بگیرم و آیه «ید الله فوق ایدیهم» را خواندند و فرمودند هرکس با من برای غدیر بیعت می‌‌کند در حال بیعت با خداست. بنابراین محکم کاری لازم را انجام دادند تا از همه بیعت بگیرند.

در مقام عمل هم افرادی  همانند عمر و عاص، معاویه و مغیره که به شدت با بیعت مخالف بودند اما در نهایت بیعت کردند و حتی بعد از بیت، غُر زیادی زدند و درباره غر زدن آنها آیه نازل شد بنابراین برنامه به گونه‌ای چیده شده بود که کسی راه فرار از بیعت نداشت. بنابراین طبق قرائنِ پیش از بیعت و شکل بیعت، تک تک افراد اینکار را انجام دادند و شواهد هم این را نشان می‌دهد. همچنین حتی یک کلمه در اسناد شیعه و اهل سنت نقل نشده است که کسی بیعت نکرده باشد و این هم دلیل بر این است که این برنامه با دقت به سرانجام رسیده است.

ایکنا ـ مهمترین مطالبی که در خطبه غدیر مطرح شده کدامند؟

همانند همه سخنرانی‌های متین و به درد بخور دنیا که البته این سرآمد همه آنهاست. یک سخنرانی همیشه یک نقطه صعود، یک نقطه اوج و یک نقطه فرود دارد. چون خطیب برای اینکه هدف اصلی خود را بیان کند ابتدا مردم را آماده می‌کند و این فن خطابه است. نقطه اصلی خطبه غدیر همان «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» است. پیامبر برای رسیدن به این نقطه فرمودند علت این سخنرانی آیه «یا أیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أنْزِلَ إلَیْکَ مِنْ رَبِّک» است سپس فرمودند من قبلا هم راجع به ولایت علی گفته‌ام اما در اینجا قرار است به صورت رسمی  آن را بیان کنم.

سوم اینکه فرمودند مقصود من این است که هیچ احدی از انسان‌ها وجود نداشته باشد که بخواهد از مسئله ولایت استثنا شده باشد لذا مفهوم را در وسیع‌ترین و دقیق‌ترین معنای آن برای مردم روشن کردند. از سوی دیگر از علم و شرایط امام و حجیت وی بر مردم سخن گفتند تا مردم به خوبی بفهمند که وقتی پیامبر می‌گوید‌ «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» منظورشان پذیرش ولایت چه کسی است. همچنین پیامبر فرمودند بعد از من قرآن و عترت را در اختیار دارید و معنا و باطن قرآن را هم به غیر از عترت، کسی نمی‌تواند برای شما تشریح کند سپس امیرالمؤمنین(ع) را معرفی کردند.

سپس به مسائل فرعی و نتیجه‌گیری از جمله خلقت امامان رسیدند و فرمودند امروز دینم را بر شما تمام کردم و تشریح کردند کسانی‌که قبول کنند یا قبول نکنند به چه چیزهایی در دنیا و آخرت خواهند رسید. همچنین تأکید کردند در اینجا فقط علی(ع) را بر شما منصوب نمی‌کنم بلکه همه دوازده امام را منصوب می‌کند. مسئله دیگر اینکه امام زمان(عج) به عنوان کسی‌که غدیر را به خوبی اجرا می‌کنند معرفی کردند. سپس به مسئله بیعت پرداختند. اینگونه بود که خطبه غدیر شکل گرفت که از نظر زمانی، یک ساعت وقت گرفت و حدود بیست صفحه است.

ایکنا ـ اگر غدیر رخ نمی‌داد تکلیف مسلمانان بعد از پیامبر چه بود؟

این سؤال زیبایی است و جا داشت بیست سال قبل مطرح می‌شد و خودم تاکنون با این سؤال مواجه نبوده‌ام. در جواب این سؤال باید گفت که فرض بر این است که اساسا اگر واقعه غدیر نبود و خداوند به پیامبر نگفته بود که رسالتش را کامل کند اما اگر کتب شیعه یا اهل سنت را ورق بزنیم روزی نبوده که پیامبر(ص) به بهانه‌ای بر اینکه حضرت علی(ع) جانشین من است تصریح نکند. حتی موقع خوردن غذا، موقع کار کشاورزی، کمک به فقر و ... شبانه‌روز دنبال این بودند از هر فرصتی برای اینکه مردم بدانند چه کسی جانشین وی است استفاده کنند. از همه جالب‌تر و معروف‌تر همان است که پیامبر(ص) فامیل خود را جمع کرد تا اسلام را عرضه کند و در آنجا اولین کسی که اسلام را پذیرفت حضرت علی(ع) بود و پیامبر(ص) فرمود این شخص جانشین من است.

نتیجه این است که اگر ماجرای غدیر را هم نداشتیم، پیامبر گرامی اسلام(ص) آنقدر این مسئله را برای مخاطبان مختلف گفته بودند که یقینا راهی غیر از اینکه علی(ع) بعد از پیامبر جانشین وی باشد وجود نداشت و برای هیچ کس هم نزد خدا عذری وجود نداشت چون به میزان زیادی این مسئله بیان شده بود و در غدیر فقط یک کار رسمی صورت گرفت و عذرها قطع شد که اگر آن سخنان قبلی را رسمی تلقی نکنید من در اینجا این مورد را به صورت رسمی بیان می‌کنم لذا راه کاملا برای مسلمانان تا روز قیامت روشن شد.