بازخوانی ۴ منصب امام جامعه با اقتباس از دعای عرفه امام سجاد(ع)

شناخت ویژگی‌های امام در منظومه معارف اسلامی از اهمیت والایی برخوردار است و یکی از بهترین و متقن‌ترین منابع کسب معرفت در خصوص اهل‌بیت(ع)، کلام آن بزرگواران در معرفی خودشان است که گاه در قالب دعا در مجامع حدیثی نقل شده است. دعای امام زین‌العابدین حضرت سجاد(ع) در روز عرفه یکی از این گنجینه‌های اهل‌بیتی و بعد از دعای عرفه امام حسین(ع) یکی از مشهورترین دعاهاست که محتوای ارزشمند و غنی آن یک کلاس درس امام‌شناسی به‌شمار می‌رود و حضرت در این دعای معنوی جایگاه امام، شئون، مناصب و جایگاه ایشان را به ما می‌آموزند.

حمایت از اهل‌بیت(ع) در زمان امام چهارم یکی از مسائل کلیدی و حساس در دوران حیات امام سجاد(ع) بوده است و حضرت با استفاده از قالب دعا تلاش کرده‌اند تا تصویری از اسلام حقیقی فراموش شده و آینده روشن پیش‌روی امت اسلامی را ترسیم کنند. در دعای عرفه امام سجاد(ع) که دعای چهل و هفتم صحیفه سجادیه ایشان است، حضرت اشاره دارند که مرجعیت و تأييد دین با امام معصوم است و حدود و سنت الهی با امام جان می‌گیرد و زنده می‌شود. 

امام چهارم شیعیان در این دعای فاخر و آموزنده که در روز عرفه قرائت می‌کردند به تبیین ۱۳ ویژگی خاص امام معصوم اشاره دارند که مهم‌ترین این ویژگی‌ها را باید مؤيد بودن امام به قدرت و نصرت الهی بدانیم. ایشان همچنین چهار شأن و منصب خاص برای امام در جامعه اسلامی تعریف کرده‌اند که شامل «پناه پناهندگان»، «هادی بندگان»، «مرجع و مؤيد دین» و «نابودکننده ظلم و ستم» است و در این مطلب به این چهار منصب پرداخته می‌شود. تأکيد می‌شود که قرائت همراه با درک و دریافت این دعا به‌ویژه در روز عرفه می‌تواند علاوه بر اجر و حال معنوی، راهگشای مؤمنان در شناخت صحیح از امام جامعه اسلامی باشد. 

امام؛ پناه بندگان 

در فراز «فَهُوَ عِصْمَةُ اللَّائِذِینَ، وَ كَهْفُ الْمُؤْمِنِینَ وَ عُرْوَةُ الْمُتَمَسِّكِینَ»، امام سجاد(ع) بیان می‌کنند که امام نگاهدار پناهندگان و بندگان است یعنی در حل مشکلات آنان یک ملجأ و پناه به‌شمار می‌رود که نه تنها به آنان پناه می‌دهد بلکه اسباب هدایتشان به صراط مستقیم را نیز فراهم می‌کند تا در وادی افراط و تفریط گرفتار نمانند. 

تعبیر «كَهْفُ» در این فراز به معنی ملجأ و مأمن بوده و مراد آن است که مؤمنان در زمان گرفتاری در دام شبهات و ظلمات جهل و نادانی به امام مراجعه می‌کنند و سره را از ناسره می‌شناسند. پناهگاه بودن امام معصوم(ع) هم تکوینی است یعنی عام و گسترده بوده و همه مخلوقات را پوشش می‌دهد و هم تشریعی یعنی به مؤمنان و معتقدان اختصاص دارد و کسانی که در مسائل عبادی و اعتقادی احساس خطر کنند می‌توانند خود را در این پناهگاه مستحکم وارد کنند و بیارامند. 

امام همچنین «عُرْوَةُ الْمُتَمَسِّكِینَ» است که ایمان و اعتقاد به آنان حکم چنگ زدن به دستاویزی محکم را دارد که پارگی و شکاف در آن راه نداشته و قابل اعتماد است. ائمه(ع) شایسته وساطت میان انسان‌ها و خداوند هستند و هر کسی به سخنان امام عمل کند، از عذاب آخرت در امان خواهد بود. 

امام؛ هادی بندگان 

هدایتگری یکی از شئون مهم امامت است که در دعای عرفه امام سجاد(ع) نیز به آن اشاره شده است که عبارت «أَقَمْتَهُ عَلَماً لِعِبَادِكَ، وَ مَنَاراً فِی بِلَادِكَ بَعْدَ أَنْ وَصَلْتَ حَبْلَهُ بِحَبْلِكَ،» در بردارنده این شأنیت امام جامعه است و اشاره دارد امامان معصوم در میان جمعیت مسلمان و کافر همچون‌ مناره‌هایی قد برافراشته و روشنی‌بخش هستند که مقصدنمایی می‌کنند. برخی معتقدند که بهره‌گیری از الفاظ عَلَم و منار در اینجا گویای آن است که امام وسیله هدایت مردم در سلوک راه حق و محل مراجعه خلق برای رفع شبهه و ابهام در تشخیص حق و باطل است. مردم در هدایت خویش باید به امام جامعه نگاه کنند و برای رسیدن به عروة‌الوثقی الهی باید به ریسمان اهل‌بیت(ع) یعنی به ولایت چنگ بزنند زیرا امام نشانه هدایت برای بندگان و نوری آشکار در جوامع ایمانی است. 

امام‌؛ مرجع و مؤيد دین

امام سجاد(ع) در چندین فراز از دعای عرفه خودشان اهل‌بیت(ع) را مرجع و برپا دارنده و مؤيد دین معرفی می‌کنند و در فراز «اللَّهُمَّ إِنَّكَ أَیدْتَ دِینَكَ فِی كُلِّ أَوَانٍ بِإِمَامٍ» قائلند که امام با تأیید دین، درواقع دین را قوی و نیرومند می‌کند. مراد از دین در این دعای نورانی می‌تواند شریعتی باشد که در آن حرام و حلال‌های الهی مشخص شده و تمام زمان‌های حیات بشر از ابتدای خلقت تا پایان دنیا را در بر می‌گیرد. 

همچنين مراد از امام در این فراز هر وصی و نبی است که تا کنون آمده و می‌تواند دو معنا داشته باشد نخست، کسی که ریاست عمومی در امور دین و دنیا دارد لذا با این معنا، انبیای الهی نیز امام محسوب می‌شوند. دوم آنکه، امام به معنی جانشينان رسول خدا(ص) استفاده می‌شود که وظیفه اقامه شریعت خدا را بر عهده دارند و اطاعت از ایشان واجب است. 

در فرازهای بعدی امام سجاد(ع) به این موضوع اشاره دارند که برای اقامه شریعت و اجرای حدود و احکام الهی در بین امت به وجود امام نیاز است و این مهم جز با تشکیل حکومت اسلامی محقق نمی‌شود همان‌طور که خداوند پیامبرانش را مبعوث کرد تا دین خدا را در زمین اقامه کنند، اهل‌بیت‌(ع) نیز در امتداد رسالت آنان برای اقامه حدود الهی و برپا داشتن دین کوشیدند و اگر آن تلاش‌های محدود در شرایط خفقان و کنترل نمی‌بود و این حضرات به عنوان شاخص و معیار در جامعه حضور نمی‌یافتند معلوم نبود چه بلایی بر سر اسلام می‌آمد. 

امام با مرجعیت و تأیید خود درواقع نشانه‌های دین را مجدداً احیا و معالم و شعائر الهی را تعظیم می‌کند زیرا معالم دین ممکن است در جوامع و اعصار مختلف از بین بروند و دیگر بار احیا شوند اما وجود آنها در جامعه بسیار حائز اهمیت است. وقتی جامعه دینی با اراده و یاری خدا و از جانب امام برپا شود، علائم و نشانه‌های دین نیز به وسیله امام احیا خواهد شد و امام با نابودکنندگان معالم دینی مبارزه می‌کند. اگر حکومت اسلامی نباشد، ستمگران و ظالمان بر جامعه مسلط می‌شوند و دین و نشانه‌ها و شعائر آن از جامعه رخت می‌بندد که امام با این موضوع مبارزه می‌کند.

امام؛ نابودکننده ظلم و ستم 

بر طبق فراز «وَ اجْلُ بِهِ صَدَاءَ الْجَوْرِ عَنْ طَرِیقَتِكَ» از دعای عرفه امام زین‌العابدین(ع)، یکی از شئون و مناصب امام در جامعه مبارزه با ستم و ستمگران به‌ویژه آنانی است که قصد نابودی نشانه‌های دین را دارد و وقتی امام در جامعه نباشد، ظلم و جور آن را فرا می‌گیرد. در مسیری که امام پیش رو دارد، قطعاً خطرات و ناهمواری‌ها از جانب دشمنان داخلی و خارجی بسیارند و امام سجاد(ع) دعا می‌کنند که خداوند خطرها، ستم‌ها و افراد خطرآفرین را که در مسیرشان قرار دارند و برای دین و جامعه دینی تهدید هستند، از میان بردارد. 

در فراز «وَ أَزِلْ بِهِ النَّاكِبِینَ عَنْ صِرَاطِكَ» امام سجاد دعا می‌کنند کسانی که از مسیر درست خارج شده و قصد بازگشت ندارند از میان برداشته شوند، مراد از ناکبین در این فراز کسانی هستند که از راه حق و حقیقت دور شده‌اند پس امام قصد دارد که مسیر جامعه را ز وجود کج‌روندگان از راه راست پاک کند و کسانی را که قصد انحراف از دین دارند از میان بردارد. 

منبع:
مقاله «امام‌شناسی مبتنی بر تحلیل محتوای دعای عرفه امام سجاد(ع)»، فائزه محمدی عترت‌دوست، رضی بهابادی، فصلنامه تخصصی مطالعات قرآن و حدیث سفینه، سال ۱۴۰۱