بایسته‌های قرآنی «معلم»؛ از سوز و گداز تا تسخیر قلوب

دعوت الهی و تربیت معنوی از دیدگاه اسلام مهم‌ترین رسالت یک معلم و مربی است. معلم شایسته از منظر دین باید واجد خصوصیات و ویژگی‌هایی باشد تا بتواند ضمن آموزش به پرورش انسان‌ها هم نایل شود. همچنین طبق آیات و روایات متعدد هم جایگاه بسیار رفیعی برای معلم و مربی ذکر شده و هم مسئولیتی خطیر برای او در نظر گرفته شده است تا بتواند همانند انبیای الهی به تربیت صحیح اسلامی بپردازد.

روز بزرگداشت مقام معلم بهانه‌ای شد تا در گفت‌وگو با تعدادی از معلمان قرآن در چهارمحال‌وبختیاری، مهم‌ترین ویژگی‌ها و صفات یک معلم نمونه را از دیدگاه قرآن کریم جویا شویم.

سیده کبری پیردهقان، مدرس و پژوهشگر قرآن در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری با اشاره به اینکه گرامیداشت شهدا، بزرگان و علما حقیقت دینداری است، اظهار کرد: یکی از ویژگی‌های هر انسان در طول حیاتش تأثیرپذیری و تأثیرگذاری است و این ویژگی ارزشمند باعث ظهور انسان تأثیرپذیر یعنی شاگرد و انسان تأثیرگذار یعنی معلم می‌شود.

وی ادامه داد: مقصد آفرینش ناظر بر آن است که انسان در کلاس خالق خویش از مشرب قرآن کریم و ادبستان مفسران حقیقی این کتاب آسمانی کسب فیض کند؛ خداوند لطف و عنایت خود را نسبت به هیچ قومی تغییر نمی‌دهد مگر اینکه خودشان طالب دگرگونی، تحول و پیشرفت باشند.

معلم؛ مصداق عملی «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً»

مدیر دارالقرآن‌الکریم حضرت فاطمة‌الزهرا(س) بروجن با بیان اینکه قرآن ناب‌ترین مشرب روح انسان است، گفت: قرآن هیچ تر و خشکی را نادیده نگرفته و آنچه را لازمه قانون هدایت و کمال است در خود دارد که انبیا و اولیا و بزرگان نیز راهنمایان ما به این سفره پرعظمت هستند.

پیردهقان با استناد به مضمون آیه «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً، إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً» (انشراح/۵ و ۶)، گفت: قرآن راحتی و آسایش را در دل دشواری‌ها می‌داند و استاد شهید مرتضی مطهری از شدت تنگدستی ناچار شد کتاب اسفار خودش را که مثل جان شیرین محبوبش بود، برای امرار معاش خانواده‌ به نازل‌ترین قیمت بفروشد.

این معلم پیشکسوت قرآن تأکید کرد: معلم مصداق عملی «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً» است که در پرتو سوختن‌ها ساختن‌ها را تحقق می‌بخشد، همچنان که ثروت و دارایی زکات دارد برای علم و دانش نیز زکاتی وجود دارد که همانا انتقال عاشقانه علم و تجارب به طالبان آن است.

پیردهقان با بیان اینکه استفاده از سواد و اندیشه دیگران نشانه پویایی و خرد انسان است، گفت: در کار معلمی هزار نکته باریک‌تر از مو وجود دارد که هر مدعی را نمی‌توان معلم دانست؛ قطعاً تسلط بر قله وجودی شاگردان جز در سایه توفیق الهی و خودسازی معلم و تعهد و سوز و دغدغه او حاصل نخواهد شد. معلم خودساخته چراغ وجودش پیوسته نور می‌دهد و چراغی که روشن باشد، تاریکی‌ها را می‌شکافد و راه و بیراهه‌ها را تفکیک می‌کند.

هم‌ردیف با انبیای الهی

وی بیان کرد: از ديدگاه قرآن کریم و معارف عترت(ع)، اصیل‌ترین و شریف‌ترین کار، هدایت و ارشاد انسان است و همین امر معلمی را در ردیف کار انبیا قرار داده است؛ از منظر معالم دینی، معلمی باید باید به شأن مرادی ارتقا یابد تا برای شاگرد مقام ارزشمند مریدی را به ارمغان آورد و وصول به کمال که مقصد نهایی دانایی است، حاصل شود.

پیردهقان ادامه داد: اگر معلم به‌عنوان الگو تجلی نیابد، ارتباط او با شاگرد فقط در سطح انتقال داده‌های علمی و ذهنی خلاصه می‌شود و با این نگاه، اینکه یک انسان به‌عنوان معلم مدیریت و هدایت عده‌ای را با حضور خود تحکیم می‌بخشد و مطالب سازنده را چهره به چهره منتقل می‌کند، با تدریس مجازی میسر نیست.

وی بیان کرد: یکی از مهم‌ترین رموز آموزشی این است که شاگرد خود معلم را منشأ تأثیر قرار می‌دهد و نه بیان او را؛ از طریق گزینش معلمان شایسته تحولات اخلاقی و شخصیتی ناب حاصل می‌شود و معلم و دانش‌آموز رابطه مراد و مرید خواهند داشت. شهید مطهری در خصوص استاد خود مرحوم علامه طباطبائی می‌گفت که او مجسمه تقوا و معنویت بود، در تهذیب نفس مقام‌های عالی را طی کرده و این شهید سالیان طولانی از محضر پرفیض او بهره‌ها برد.

پیردهقان توضیح داد: شهید مطهری همچنین در مورد درس اخلاق حضرت امام(ره) گفته است: «درس اخلاق که به وسیله شخصیت محبوبم در هر پنجشنبه و جمعه گفته می‌شد و در حقیقت، درس معارف و سیر و سلوک بود نه اخلاق به مفهوم خشک علمی، مرا مست می‌کرد. بدون هیچ اغراق و مبالغه‌ای، این درس مرا آنچنان به وجد می‌آورد که تا دوشنبه و سه‌شنبه هفته بعد خودم را شدیداً تحت تأثير آن می‌یافتم».

وی تأکید کرد: سوز و گداز معلم به همراه نفوذ و اخلاق معلمی رسالتی نبوی است، درک معلم از شاگرد خود، جان و جرأت دادن همراه با حفظ کرامت انسانی و اکرام شخصیت شاگردان، کشف ذخائر وجودی شاگرد و خلوص و خداترسی و محبت از جمله‌ شاخصه‌های یک معلم شایسته قرآنی است؛ در آیه سه از سوره مبارکه شعراء، خطاب به پیامبر(ص) آمده است که تو خود را به هلاکت می‌افکنی از اینکه همه به خدای تو ایمان نمی‌آورند.

اخلاص؛ ویژگی قرآنی معلمان

مهدی جعفری، مدرس و فعال قرآنی در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به اینکه خداوند و پس از آن، انبیای الهی معلمان حقیقی بشر هستند، اظهار کرد: معلمان بعد از انبیا وارثان رسالت تعلیم و تربیت هستند و مسئولیت پرورش روح انسانی و سوق دادن عقل او به سوی کمال هستند، لذا معلم رکن اصلی تعلیم و تربیت که اساسی‌ترین کار در جامعه انسانی است، به شمار می‌رود.

وی با استناد به حدیثی از اميرالمؤمنين(ع)، ادامه داد: ایشان می‌فرماید: «كسی كه در مقام هدایت و آموزش قرار می‌گیرد باید پیش از آموختن به دیگران،‌ خود را پالایش روحی كند و ادب رفتاری‌اش بیش از ادب گفتاری‌اش باشد».

جعفری بیان کرد: براساس آیه «فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا»، (کهف/110)، این آیه اهمیت اخلاص در کار را به ما می‌آموزد که در کار تعلیم و تربیت نیز باید پیشه معلمان باشد که این مهم در سایه تحکیم ارتباط با خداوند حاصل‌ می‌شود؛ چه خوب است که معلم همیشه با وضو در کلاس حاضر شود و انابه و راز و نیاز در نیمه‌های شب را از دست ندهد تا ارتباطش با معبود مستحکم شود و خدا او را در امر دشوار تعلیم و تربیت یاری دهد.

این معلم باسابقه با تصریح اینکه خداوند نماز شب را بر پیامبرش واجب کرد: گفت: این بدان دلیل است که پیامبر(ص) امر خطیر تعلیم و تربیت امت را بر عهده داشت و لذا یک معلم خوب باید اهل راز و نیاز شبانه و اخلاص در کار باشد.

جعفری صلاحیت علمی را دومین ویژگی یک معلم شایسته دانست و توضیح داد: بدون سواد و تجربه علمی کاری سامان نمی‌یابد و به قول جامی، «ذات نایافته از هستی‌بخش، کی تواند که شود هستی‌بخش»؛ خداوند در آیه ۶۵ سوره مبارکه کهف حضرت موسی را نزد حضرت خضر فرستاد تا آموزش ببیند و داستان این دو درس‌آموز است.

معلم عامل به گفتار است

وی فروتنی و گذشت را دیگر ویژگی قرآنی معلم نمونه مطرح کرد و ادامه داد: تواضع و گذشت معلم در برابر خطاها باید زیاد باشد و خداوند در سوره یوسف مثالی می‌آورد و در آیه ۹۱ از این سوره حضرت یوسف خطاهای برادران را نادیده گرفت و این درس بزرگی برای معلم است که بار تربیت جامعه را بر دوش دارد.

جعفری بیان کرد: یک معلم خوب باید عاشق تعلیم و تربیت باشد و از دنیاپرستی دوری کند بدان معنا که جایگاه خود را به علت به دست آوردن مسائل دنیوی تنزل ندهد و یا از این جایگاه به نفع مسائل دنیوی خود استفاده نکند. البته مسئولان وظیفه دارند که رفاه معلم را فراهم کنند اما خود معلم نباید دنیاپرست باشد.

این معلم با سابقه استان گفت: معلم باید عامل به گفته‌هایش باشد و اگر کردار کسی سخنان او را تأیید نکند نمی‌توان او را عالم و معلم دانست؛ در حدیثی نبوی آمده است: «در روز قیامت دانشمندان و معلمان بد را به آتش جهنم می‌اندازند. یکی از آنان از شدت عذاب در داخل آتش به دور خود می‌چرخد... کسانی که از او علم آموخته و نجات یافته‌اند، به او می‌گویند: وای بر تو! ما راه راست را از تو آموختیم و هدایت شدیم. چرا تو اینگونه‌ای؟ او پاسخ می‌دهد: من نسبت به آنچه به شما می‌آموختم و شما را از آن نهی می‌کردم، مخالفت کردم».

تسخیر قلوب با رفتار پیامبرگونه

مرتضی رفیعی، مدیرعامل اتحادیه مؤسسات و تشکل‌های قرآنی چهارمحال‌وبختیاری و معلم باسابقه قرآن با اشاره به اینکه عامل بودن یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های قرآنی معلم نمونه است، اظهار کرد: خداوند در آیه ۵۶ از سوره مبارکه احزاب براى فرمان صلوات به مردم، اول از صلوات خود و فرشتگان نام مى‌برد و سپس از ما می‌خواهد که بر رسولش صلوات بفرستیم، پیداست که در دعوت دیگران به هر کاری اول باید خودمان آغازگر و عامل باشیم و معلم که کارش دعوت و تعلیم و تربیت است باید متخلق به این اخلاق قرآنی باشد.

وی ادامه داد: معلم قرآن از آنجا که به دریای بیکران و زلال معرفت‌الله متصل است و به قرآن و عترت تأسی دارد، باید روش و منش قرآنی پیشه کند و بداند که مدام زیر ذره‌بین قرار دارد و انتظارات از او مانند یک فرد عادی نیست.

رفیعی خوش خلق بودن را از ویژگی‌های مهم برای معلم دانست و افزود: معلم فاقد فضایل اخلاقی نمی‌تواند ارتباط مؤثر با شاگردان برقرار کند؛ همچنین اختصاص ساعتی از روز به خودسازی و تهذیب نفس برای معلم اهمیت دارد تا بتواند بر درون خود مسلط شود و تأثیر دو چندان بر شاگردان داشته باشد.

این معلم باسابقه با تصریح اینکه معلم باید با تأسی به پیامبر رحمت(ص) اهل تساهل و تسامح باشد، گفت: معلم با پرهیز از سخت‌گیری افراط‌گونه، محبت بی‌دریغ، بخشش و گذشت، عدالت و صداقت در گفتار می‌تواند موفق به جذب و تسخیر قلوب شود.

کار معلم از جنس ربوبیت است

مریم قاسمی کُرانی، حافظ کل و معلم قرآن در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به اینکه خداوند در سوره مبارکه الرحمن خود را در کسوت معلم قرآن معرفی کرده و ستوده است، اظهار کرد: این افتخار بزرگی است که معلم قرآن متصف به یکی از صفات الهی است، معلمی کار ربوبیت و ناظر بر دفع رذائل اخلاقی از متربی و اضافه کردن فضایل اخلاقی برای اوست.

وی با ذکر اینکه معلم باید بر قداست و عمق و اهمیت کار خود آگاه باشد، ادامه داد: اگر معلم کار را برای خدا انجام دهد، منتظر یا متوقع پاداش و بازخورد دیگران نیست و به دنبال منفعت نیست بلکه در هر حال کارش را به درستی انجام می‌دهد.

قاسمی بیان کرد: معلم همواره باید در محضر یک استاد قرار گیرد و دغدغه آموختن و تازه شدن را داشته باشد و بر طبق علم روز پیش برود تا نقاط ضعف احتمالی را با مطالعه یا دريافت آموزش‌های جدید و به‌روز پوشش دهد و رفع کند.

وی سعه صدر و فروتنی را از دیگر ویژگی‌های قرآنی یک معلم شایسته مطرح کرد و توضیح داد: معلمی شغل انسان‌سازی است و بر طبق سوره کهف و داستان حضرت موسی و معلمش حضرت خضر، گاه در مواردی حضرت موسی به حضرت خضر معترض می‌شود اما ملاحظه می‌کنیم که این معلم قرآنی با سعه صدر و صبورانه با این اعتراضات مواجه می‌شود و پاسخ می‌دهد.

این معلم قرآن در استان گفت: معلم باید با فروتنی و تواضع و پیامبرگونه  «طبیبٌ دَوَّار» باشد یعنی با جستجو و نگرانی و دغدغه‌مندی مشکلات و گرفتاری‌های شاگردانش و بلکه آحاد جامعه را رفع کند. معلم همچنین باید بتواند ارتباطی مؤثر و جذب کننده با مخاطب خود برقرار کند.

فروتنی و گذشت؛ عامل جذب

اعظم صابری، مدیر جامعة‌القرآن خردسالان شهرکرد و معلم باسابقه قرآن در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به اینکه عنوان مقدس معلمی از اوصاف خداوند متعال است، اظهار کرد: بر طبق قرآن کریم، تعلیم به مردم از ویژگی‌های انبیای الهی است و در مقام پاسداشت تلاش‌های معلمان سخنی بالاتر و زیباتر از کلام مولای متقیان، حضرت علی(ع) نمی‌توان یافت که فرمودند: «من علمنی حرفا فقد صیرنی عبدا»، کسی که به من یک حرف بیاموزد، مرا بنده خود کرده است.

وی برخی اوصاف معلم از منظر کلام وحی را برشمرد و ادامه داد: خلوص نیت یکی از این اوصاف و اولین گام توفیق درعرصه تعلیم، خالص بودن نیت است، بنابراین یک معلم شایسته در آموزش متعلمین خود تنها و تنها به خاطر خدا وظایفش را انجام می‌دهد.

این معلم قرآن صلاحیت علمی را از دیگر ویژگی‌های قرآنی معلم نمونه دانست و گفت: بدون علم و آگاهی هرگز کاری سامان نمی‌یابد و دانستن راه و روش تعلیم از اساسی‌ترین شرط‌های شغل معلمی است.

صابری بیان کرد: از دیگر ویژگی‌های معلمان موفق، تواضع و گذشت آنان در مقابل خطاهای شاگردان می‌باشد. عفو و گذشت یک معلم از خطاهای شاگردان می‌تواند هم شخصیت معلم را در برابر دانش‌آموزان محبوب و دوست‌داشتنی جلوه دهد و هم درس عملی خوبی برای آنان باشد. 

وی داشتن عدالت در میان شاگردان را نیز یادآور شد و گفت: معلم باید سهم علم ودانش را به اندازه مساوی در اختیار دانش‌آموزان قرار دهد و بین آنان تبعیض قائل نشود؛ همچنین اگر معلم با دانش‌آموزان‌ خود با نرم‌خویی و مهربانی رفتار کند، آنان نیز با تمام وجود تمام آموخته‌های او را دریافت می‌کنند.

رحمانیت؛ صفت الهی معلمان

مریم بهرامی، حافظ کل قرآن و مدرس حفظ در چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به اینکه معلم به‌ویژه معلم قرآن در وهله اول باید عامل به گفتار خود باشد، اظهار کرد: مثلاً اگر بخواهم شاگردانم را به حجاب توصیه کنم ابتدا خودم باید از حجاب شایسته برخوردار باشم تا شاگردان الگو بگیرند، همچنان که حدیث «كُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ» نیز ما را به این مهم توصیه می‌کند.

وی ادامه داد: معلم همچنین باید حس امنیت را به شاگرد خود بدهد و درواقع هم جاذبه و هم دافعه داشته باشد؛ معلم باید بتواند فضای ارتباطی را شکل دهد که دانش‌آموز او را امین خود بداند و هر مشکلی برایش ایجاد شد با معلم خود مطرح و با او مشورت کند. ارتقا و به‌روزرسانی مستمر اطلاعات، احساس مسئولیت در قبال شاگردان و نظم از دیگر شاخص‌های معلم نمونه هستند.

این مدرس حفظ در استان تصریح کرد: خداوند متعال بر طبق سوره مبارکه الرحمن، اولین معلم انسان است و با تمسک به صفت الهی مهربانی و رحمانیت، معلمان نیز باید آراسته به این صفت باشند و در قبال شاگردان مهربان و با عطوفت باشند.

بهرامی با استناد به آیه «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَىٰ» (طه/44)، گفت: خداوند به موسی و هارون دستور می‌دهد که با گفتار نرم و ملایم نزد فرعون بروند شاید تذکر بگیرد که همین صفت باید در معلمان نیز نهادینه شود تا تأثیر لازم را بر شاگردان و متربیان خود داشته باشند.

ارتباط عاطفی با شاگردان

معصومه یوسفی، حافظ کل و معلم قرآن در استان با اشاره به اینکه آغاز و انجام کار معلم باید با یاد خدا باشد، اظهار کرد: ذکر بسم‌الله در طلیعه کار بیانگر حقایقی ناب و عمیق است از جمله اینکه رمز دوام و بقای کار بوده و انگیزه الهی انسان را نشان می‌دهد و نیز گام اول در طی طریق عبودیت و بندگی به‌شمار می‌رود.

وی ادامه داد: معلم نباید سرگرم کتاب و درس شود تا جایی که از یاد خدا غافل بماند و خداوند در قرآن از زبان حضرت شعیب می‌فرماید «وَمَا تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ» (هود/88)، یعنی در هر کاری جز از خداوند توفیق نمی‌طلبد.

یوسفی ارتباط صمیمی با شاگردان را از ویژگی‌های قرآنی معلم نمونه دانست و توضیح داد: خداوند در آیه ۱۵۹ از سوره آل‌عمران خطاب به رسولش می‌فرماید: «وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ» یعنی اگر تو خشن و سنگدل بودی مردم از اطراف تو پراکنده می‌شدند. ارتباط عاطفی یکی از مصادیق ارتباطی معلم و شاگرد است که باید از حال همدیگر مطلع باشند. قرآن كریم در بخشی از سیره علمی و عملی حضرت سلیمان می‌فرماید: او صفوف سپاهیان را تفقد كرد و هدهد را ند‌ید، فرمود: چرا من هدهد را در جای خود نمی‎بینم؟ ‌یا او اصلاً در جای خود نیست.

این بانوی حافظ کل قرآن کریم بیان کرد: ایمان به هدف یکی دیگر از ویژگی‌های یک معلم نمونه است و همین ایمان به درستی راه دلیل اصلی مقاومت و ایستادگی انبیای الهی در برابر موانع و دشمنان بوده است و این مهم در آیه۲۸۵ سوره بقره بیان شده و می‌فرماید: پیامبر(ص) به آنچه خدا بر او نازل کرده ایمان آورده و مؤمنان نیز همه به خدا و فرشتگان خدا و کتب و پیغمبران خدا ایمان آوردند.

یوسفی گفت: معلم پیش از درس دادن باید نقش و اهمیت درس‌آموزی و آثار و برکات آن‌را برای شاگردانش تبیین کند و داستان‌ها و نمونه‌های افراد موفق در تحصیل را برای شاگردانش معرفی کند تا آنان نسبت به درس خواندن احساس نیاز کنند، قرآن نیز با بیان داستان‌ها و تمثیلات و دیگر فنون به بیان و آموزش آموزه‌ها پرداخته است.

وی در پایان تأکید کرد: خداوند در قرآن در توصیف انبیای الهی که معلمان بشریت هستند می‌فرماید «وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ»، لذا معلم مؤمن بايد در راه حق ترسی به خود راه ندهد و در تبلیغ دین نباید از سرزنش‌کنندگان واهمه داشته باشد.

پیاده‌سازی سیره معصومین در زندگی

مرجان حیدری، حافظ کل قرآن کریم و مدرس حفظ در پاسخ به پرسشی مبنی بر ویژگی‌های معلم قرآن نمونه، بیان کرد: یک معلم قرآنی نمونه در درجه اول باید بتواند قرآن را با رفتار خود بیامیزد یعنی قرآن‌آموز با دیدن رفتار معلم قرآن را بشناسد و مجذوب آن شود.

وی ادامه داد: معلم قرآن باید بتواند دستورات مهم قرآن مانند نماز، روزه، خمس، زکات، امر به معروف و نهی از منکر و احترام به والدین را اول خودش کامل بداند سپس عمل کند تا بتواند بیاموزد. همچنین علاوه بر اصول ظاهری مانند تجوید خوب و لحن زیبا بتواند باطن قرآن را بفهمد تا بتواند آموزش دهد.

حیدری تصریح کرد: ویژگی مهم دیگر معلم نمونه آشنایی با مسایل روز می‌باشد تا بتواند برای دفاع از ارزش‌های اسلام و انقلاب روشنگری کند؛ معلم قرآن باید نمونه یک فرد متواضع باشد و بداند هر آنچه دارد همه از دولت قرآن است و گرنه بدون قرآن همه هیچ است.

مرضیه خسروی، فعال قرآنی و معلم قرآن نیز برخی ویژگی‌های معلم قرآن را برشمرد و گفت: حُسن خلق، داشتن روی باز و بشاش بودن، تواضع، ادب و احترام، شجاعت و شهامت داشتن، حرف حق را زدن، صبور بودن و حلم داشتن، دفاع از مظلوم، سخاوت و بخشندگی، دانا و حکیم بودن و در یک کلام، پیاده‌سازی سیره و سنت پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) از جمله این ویژگی‌ها هستند.