هوش مصنوعی چگونه در خدمت دین قرار می‌گیرد

امید امیدی، کارشناس فضای مجازی و مدرس امنیت کاربری در چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایکنا از استان با اشاره به ورودش به مباحث فناوری دیجیتال، اظهار کرد: از چندین سال قبل گوشی‌های هوشمند لمسی بتدریج جای گوشی‌های جاوای دکمه‌ای را گرفته‌اند که در گوشی‌های قدیمی انواع نرم‌افزارها با موضوعات مختلف از جمله مذهبی و قرآنی وجود داشت و مورد استفاده قرار می‌گرفت اما این امکان به‌ویژه در حوزه نرم‌افزارهای مذهبی برای گوشی‌های لمسی کمتر وجود داشت و مواردی هم که وجود داشت مربوط به طراحی مسلمانان اهل سنت دیگر کشورها بود.

ضرورت طراحی و تولید نرم‌افزارهای مذهبی

وی با ذکر اینکه نرم‌افزارهای مذهبی شیعه در آن سال‌ها کیفیت بدی داشتند و عموماً از جاوا به نسخه‌های اندرویدی تبدیل شده بودند، ادامه داد: لذا در چنین فضایی جای خالی نرم‌افزارهای مذهبی نسخه اندروید احساس می‌شد و بنده کارم  را در این راستا با طراحی نرم‌افزار نهج‌البلاغه آغاز کردم. این نرم‌افزار حاوی کل نهج‌البلاغه با ترجمه فارسی بود و با همین رویکرد چندین نرم‌افزار اسلامی دیگر را طراحی کرده و توسعه دادم.

دارنده دکترای تخصصی مهندسی بیوسیستم بیان کرد: چندین نرم‌افزار متنوع از مجموعه احادیث نیز طراحی کرده‌ام که آمار دانلود بالایی در کافه‌بازار دارند؛ نرم‌افزارهای «نور»، «مشکات»، «مبین»، «رحمن»، «امین»، «غررالحکم» و ... مجموعه‌هایی هستند که بازخوردهای خوبی در بین مبلغان داشته است و پیام‌ها و ایمیل‌های رسیده گویای این رضایتمندی است.

وی با بیان اینکه برخی محتواهای مباحث مذهبی در مقایسه با سایر موضوعات به‌ مراتب سهل‌الوصول‌تر است و حق نشر ندارد، افزود: لذا هر فردی که بخواهد می‌تواند از این محتوا استفاده کند. در تولید نرم‌افزارهای مذهبی بحث بر سر رقابت است و هر کسی بتواند از حیث امکانات کاربری و سهولت استفاده نرم‌افزار بهتری را ایجاد کند، موفق‌تر خواهد بود.

این مدرس دانشگاه در استان تصریح کرد: در این راستا و با همان دغدغه که برای هموطنان این نرم‌افزارها ایجاد شد، تولید و توسعه نرم‌افزارهای مذهبی برای مسلمانان شیعی دیگر کشورها از جمله شمال آفریقا، اروپا و آمریکای جنوبی را در دستور کار قرار داده‌ام زیرا شیعیان این کشورها کمتر دسترسی به محتوای شیعی دارند. دو سه نمونه در این راستا عملیاتی شده است که شامل مفاتیح‌الجنان به زبان فرانسوی بوده و محتوای آن‌را با کمک یک کارشناس مقیم فرانسه دریافت کردم.

امیدی ادامه داد: همچنین نرم‌افزار منتخبی از احادیث پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) به زبان انگلیسی تولید و منتشر شد که در بسیاری از مارکت‌های جهانی از جمله گوگل‌پلی در دسترس قرار دارد؛ همچنین نرم‌افزار کتاب نهج‌الفصاحه به زبان انگلیسی منتشر شده است‌، برخی محتواهای دیگر نیز به محض اینکه به دستم برسد برنامه‌ریزی جهت ایجاد و توسعه نرم‌افزار را انجام داده‌ایم.

وی با بیان اینکه در یکی دو سال اخیر تمرکز کارم بیشتر ناظر بر پروژه‌های اپلیکیشن‌محور در حوزه‌های علمی و دانشگاهی است، افزود: به تازگی مباحث مربوط به هوش مصنوعی را در پیش گرفته‌ایم لذا کمتر فرصت کار و تولید در حوزه نرم‌افزارهای مذهبی دست می‌دهد.

موانع تولیدات دیجیتال در حوزه مذهبی

این پژوهشگر حوزه فناوری در پاسخ به پرسشی مبنی بر مشکلات تولیدات دیجیتال در حوزه مذهبی، توزیع داد: در حوزه مذهبی گرایش به سمت فناوری در مقایسه با سایر حوزه‌ها بسیار کم‌رنگ است، امروزه سبک زندگی در تمامی کشورها از جمله ایران، فناوری‌محور است و افراد در تمامی شئون فردی و اجتماعی و مدنی و نیز ارتباطات کاملاً وابسته به فناوری بوده و دم‌ دستی‌ترین مصداق آن نیز گوشی‌های هوشمند هستند.

امیدی با تأکید بر اینکه متأسفانه به‌ویژه در استان ما کمتر شاهد سوق یافتن طلاب و علما به سمت فناوری‌محور شدن هستیم، گفت: نسل جدید به‌هیچ‌وجه پذیرای سبک‌های سنتی انتقال و دریافت معارف دینی نیستند و لازم است که در قالب نرم‌افزارها و تولیدات فناورانه و با زبان امروز این مفاهیم به آنان انتقال یابد. مثلاً طراحی بازی‌های رایانه‌ای مذهبی و یا اپلیکیشن‌های آموزشی دینی و قرآنی با کاربری آسان و سرعت بالا باید در اختیار نوجوانان و جوانان قرار گیرد.

کارشناس فضای مجازی در استان تصریح کرد: مشکل دیگری که در این حوزه به ذهنم می‌رسد این است که اگرچه برخی محتواها نظیر قرآن کریم یا نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه و برخی احادیث حق نشر ندارند و به آسانی در دسترس هستند، اما بسیاری از محتواهای مذهبی که لازم است در جامعه نشر یابد و مورد استفاده قرار گیرد، دارای حق نشر هستند و استفاده از این محتواها در نرم‌افزارهای محتوامحور بسیار دشوار است.

امیدی بیان کرد: به یاد دارم چند سال قبل کتاب میزان‌الحکمه را که حاوی بیش از ۲۳ هزار حدیث شريف با موضوع اخلاقی و اجتماعی به کوشش آیت‌الله ری‌شهری است به نرم‌افزار تبدیل کردم یعنی گرافیک آن آماده و تبدیل به یک نرم‌افزار کامل شد. بلافاصله از قم با بنده تماس گرفتند که چون حق نشر رعایت نشده است ممکن است مشکل حقوقی برایم ایجاد شود لذا این کار را منتشر نکردم و آن‌را به مؤسسه نشر آثار آیت‌الله ری‌شهری فرستادم که بعد از حدود ۹ سال هنوز هیچ اقدامی جهت تأیید و انتشار و رسمیت دادن به این اثر داده نشده است.

وی افزود: امروز اگر در کافه‌بازار جستجو کنیم، تعداد پرشمار از کتاب میزان‌الحکمه را خواهیم یافت که هیچکدام رسمیت ندارند و ممکن است حاوی هزاران اشتباه باشند زیرا منبع مشخص و متقنی ندارند و چه بسا کپی از یکدیگر باشند.

امیدی با تأکید بر اینکه این مشکلات و اشتباهات برای بسیاری از محتواهای مذهبی غیررسمی ممکن است وجود داشته باشد، بیان کرد: امروز به علت وجود گوشی‌های هوشمند مردم اکثراً از طریق اين ابزار ادعیه مختلف را قرائت می‌کنند و لذا باید توجه بیشتری به تسهیل تولیدات دیجیتال در حوزه مذهبی وجود داشته باشد.

بایسته‌های هوش مصنوعی در حوزه مذهبی

این مدرس دانشگاه مبحث هوش مصنوعی را نیز مهم ارزیابی کرد و توضیح داد: امروز متأسفانه این ذهنیت وجود دارد که هوش مصنوعی در کارخانه‌ها و ماشین‌آلات و دستگاه‌های خاص کاربرد دارد و این در حالیست که هوش مصنوعی در حیطه تولیدات فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها عملاً بسیار اثرگذار شده است؛ باید گفت که برخی مدل‌های هوش مصنوعی با محتوای بعضاً غلط و دارای ایرادات موجود در اینترنت آموزش داده شده‌اند.

امیدی ادامه داد: متأسفانه امروز اگر یک جوان دهه هشتادی از هوش مصنوعی یک حدیث یا آیه قرآن را بپرسد، آن‌را برایش می‌سازد و تولید می‌کند نه آنکه نقل کند که البته محتوای آنچه هوش مصنوعی ساخته پوچ و بی‌ارزش است و کسی که حداقل علم قرآنی را داشته باشد متوجه این موضوع خواهد شد. اما مشکل اینجاست که چه بسا نوجوانی این حداقل علم و ارتباط با قرآن و احادیث را نداشته باشد و همین محتوای بی‌ارزش مدل‌های هوش مصنوعی بر او اثرگذار شود.

این کارشناس فضای مجازی در استان بیان کرد: ذهنیت نهادهایی که متولی مذهب در جامعه هستند کمتر به سمت فناوری‌‌ها سوق یافته و این در حالیست که فناوری با سرعت بسیار بالا دائماً پیش می‌رود و با این سرعت، فقه پویا با این نگاه متولیان نمی‌تواند خود را با این فناوری تطبیق دهد و جا می‌ماند.

امیدی با تصریح اینکه تولیدات زیادی در زمینه اپلیکیشن مذهبی در برخی مناطقی مانند قم، تهران و مشهد وجود دارد، گفت: مشکل اینجاست که ایده نو و مبتکرانه در این حوزه وجود ندارد و لذا این تولیدات کمتر می‌توانند در زمینه دینی و ترویج و آموزش آموزه‌ها به مخاطبان به‌ویژه نسل جدید کمک کنند. امروز می‌طلبد بازی‌هایی با موضوعات مذهبی تولید شود و در اختیار کودکان و نوجوانان قرار گیرد.

وی تأکید کرد: بازی‌های با موضوعات دینی با صراحت و به‌صورت‌ مستقیم و اصطلاحاً چکشی به آموزش مباحث دینی به کاربران می‌پردازند و از صفر تا صد بازی انتقال معارف را داریم که این اشتباه است و فرد را دلزده می‌کند. بازی‌های خارجی محتوایی را که می‌خواهند به ذهن افراد منتقل کنند مستقیم بیان نمی‌کنند، مثلاً از ۱۰ ساعت زمان بازی شاید در مجوع نیم ساعت انتقال مفاهیم صورت می‌گیرد و کلیت بازی محتوا را انتقال می‌دهد.

ایده‌هایی که به تولید نمی‌رسند

امیدی در خصوص حمایت‌ها از تولیدات فناورانه، تصریح کرد: حمایتی از نهادهای متولی ندیده‌ام و اقبالی وجود ندارد، به‌ویژه ایده‌های نو چون تولیدشان هزینه‌بر است کسی سراغشان نمی‌رود و اگر هم کاری ببینیم غالباً از جانب افرادی است که با هزینه شخصی دست به تولید زده‌اند.

وی با تصریح اینکه مقصر الزاماً نهادهایی که حمایت نمی‌کنند نیستند، ادامه داد: بسیاری از ایده‌ها که به بهانه ایجاد یک استارت آپ اجرا می‌شوند، غالباً چون برنامه تجاری و شیوه‌ای برای تجاری‌سازی به پیوست ندارند به سرانجام نمی‌رسند. لذا ایده‌هایی که در رویدادها و یا فضاهای دانشگاهی ارائه می‌شوند یا از سر تفنن و صرفاً جهت شرکت در رویداد هستند و یا برنامه‌ای برای کاربرد تجاری ندارند و لذا شکست می‌خورند.

امیدی تأکید کرد: البته حمایت باید باشد اما شتاب‌دهنده‌ها و حامیان قرار نیست صد در صد کار را انجام دهند زیرا کار متعلق به خود افراد است که باید انجام دهند و سود ببرند. حامی نیز باید پول و پشتیبانی حقوقی را لحاظ کند تا ایده‌پرداز بتواند کار را انجام دهد؛ ایده‌های مذهبی چون منفعت مالی زودبازده ندارد، به تولید نمی‌رسند.

کارشناس فضای مجازی در استان در پاسخ به پرسشی مبنی بر زمینه‌های کاربرد هوش مصنوعی در حوزه علوم اسلامی و قرآنی، توضیح داد: هوش مصنوعی یا تسهیل می‌کند و یا کاری را فراتر از توانمندی انسان انجام می‌دهد. در حوزه مذهبی به‌ویژه در زمینه پژوهش دینی، هوش مصنوعی می‌تواند تسهیل‌کننده باشد به این صورت که داده‌هایی در اختیار هوش مصنوعی قرار می‌گیرد که آنها را می‌آموزد و سپس، از آن داده‌هایی با مؤلفه‌های مورد نظر می‌خواهیم.

کاربرد هوش مصنوعی در حوزه علوم قرآنی

امیدی ادامه داد: اگر هوش مصنوعی قرآن و تفاسیر را یاد بگیرد و خوراک صحیح در اختیارش قرار گیرد به‌جای یک پژوهشگر دینی و قرآنی می‌تواند به پژوهش بپردازد و داده و محتوا استخراج کند. بسیاری از مدل‌های هوش مصنوعی که وظیفه تولید محتوا در قالب متن یا تصویر ثابت و متحرک و یا صوت دارند، می‌توانند در تولید محتوای مذهبی و دینی به ما کمک کنند و این امکان می‌تواند در ترویج و تبلیغ دین و مبارزه با دین‌ستیزی در ممالک غربی مورد استفاده قرار گیرد.

وی با تأکید بر ضرورت سوق یافتن بیش از پیش محافل و مجامع دینی به سمت فناوری نوین و هوش مصنوعی، تصریح کرد: بنده این دغدغه‌ را با متولیان در استان مطرح کرده اما پاسخ روشنی دریافت نکرده‌‌ام و می‌طلبد مطالبه‌گری در این راستا در بین طلاب وجود داشته باشد.

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه ایران در جایگاه جهانی مطلوبی از حیث هوش مصنوعی و تولید مقالات در این حوزه قرار دارد، افزود: با اینحال در حوزه عملی و عملیاتی شدن هوش مصنوعی در کشور رتبه‌ خوبی نداریم و ۷۴ جهان هستیم حال آنکه تأکید مقام معظم رهبری ناظر بر عملیاتی شدن هوش مصنوعی است، لذا در تمام شئون مدیریتی و حاکمیتی کشور هوش مصنوعی تولید داخل باید ورود داشته باشد.

امیدی در پایان گفت: حوزه علمیه چون محتوا را در دست دارد می‌تواند در حوزه هوش مصنوعی در بخش مذهبی کار کند که در استان ما نسبت به این موضوع حساسیت و دغدغه‌ای نمایان نیست، با سرعتی که در پیشرفت هوش مصنوعی شاهد هستیم باید قوانین ناظر بر استفاده از آن در تمامی ساحت‌ها و شئون فردی و اجتماعی پیش‌بینی و تدوین شود تا در قبال این پدیده نوین غافلگیر نشویم و آسیب نبینیم.