چرا زبان مادری را پاس می‌داریم

زبان جزو جدایی‌ناپذیر زندگی بشر است و آدمی در قالب و زنجیره زبان به تفکر و اندیشه می‌پردازد، با زبان ارتباطات اجتماعی را برقرار و تنظیم می‌کند، در قالب زبان احساسات و عواطفش را بروز داده موجبات آرامش و نشاط خویش و اطرافیانش را فراهم می‌آورد. انسان با زبان و در زبان زندگی می‌کند به گونه‌ای که بدون زبان زندگی‌اش نیز محکوم به نیستی است، از طرفی هر چقدر زبانش به فطرت و طبیعتش نزدیک‌تر باشد، بهتر می‌تواند ابعاد مختلف وجودش را بروز داده و بر زیبایی حیات بیفزاید.

باید گفت که زبان‌های مادری بهترین ابزار و مناسب‌ترین وسیله برای حفظ انواع آیین‌‌ها وسنت‌های حسنه بومی هستند. از آنجا که سنت‌ها، آداب و رسوم و آیین‌های حسنه اقوام و ملل در قالب زبان‌هایشان حفظ می‌شوند تلاش برای حفظ و بقای زبان‌های مادری تلاشی در خور تحسین و شایسته و بایسته است.

با توجه به اینکه امروزه زبان‌های مادری و گویش‌ها و لهجه‌ها در جهان به علت گسترش رسانه‌های جمعی در معرض خطر هستند، اختصاص روزی به‌نام زبان‌ مادری موضوعیت داشته و محقق شده است. ۲۱ فوریه روز جهانی «زبان مادری» بهانه گفت‌وگو با همایون علیدوستی شهرکی، مدرس زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه، شاعر، نویسنده و پژوهشگر ادبی در چهارمحال‌وبختیاری شد.

این شاعر برجسته ملی در آثار منظوم خود توجه ویژه‌ای به فرهنگ، آداب، ضرب‌المثل‌ها، سبک زندگی و به‌طور ویژه زبان مادری زادگاه خود داشته است. خلق آثاری به زبان ترکی، زبان مادری زادگاه این شاعر اهل شهر کیان، نمونه‌ای از توجه ویژه و عشق این شاعر ترک‌زبان به زبان مادری است که در کتاب‌هایی همچون «یاشاسین شهر کیان» و «قالان سوزلر» تجلی یافته و به اوج رسیده است. منظومه ترکی «حرف‌های ماندگار» یا «قالان سوزلر»، جدیدترین اثر علیدوستی در زمینه شعر محلی است که آیین رونمایی از این کتاب فاخر در روز چهارشنبه سوم اسفندماه با حضور اساتید و شاعران و ادب‌دوستان چهارمحال‌وبختیاری در ارگ شهر کیان برگزار خواهد شد.

اهمیت و جایگاه زبان مادری 

علیدوستی در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری با گرامیداشت روز زبان مادری و تکریم تمامی آنانی که متعهدانه و وفادارانه در پاسداشت زبان مادری خود کوشا هستند، اظهار کرد: همانطور که از عنوان «زبان مادری» پیداست، این زبان مرتبط با مادر بوده یعنی انسان از بدو تولد با آن ارتباط می‌گیرد و ارتباط دو جانبه کودک و مادر از طریق این زبان اتفاق می‌افتد؛ زبان مادری را همچنین باید نخستین رسانه در دسترس انسان برای ارتباط با محیط پیرامونی و جامعه دانست.

وی با ذکر اینکه زبان مادری اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارد، ادامه داد: زبان‌های مادری با هر شکل و ساختار واژگانی و زبانی، دارای ارزش است زیرا در طی نسل‌های مختلف شکل گرفته و تکميل یافته‌اند و با سختی و زحمت حفظ شده‌اند تا امروز به دست ما برسند؛ اینجاست که اهمیت و ضرورت پاسداشت زبان مادری آشکار می‌شود و هر کدام از ما وظیفه داریم که آن را حفظ کنیم و به آیندگان تحویل دهیم.

این نویسنده و پژوهشگر ادبی در خصوص چرایی تعدد زبان‌ها و ضرورت حفظ زبان مادری، تصریح کرد: تنوع زبانی در کنار تنوع اقوام و فرهنگ‌ها یک زیبایی فرهنگی به‌شمار می‌رود و خداوند در آیه ۲۲ سوره مبارکه روم نیز به مسئله اختلاف زبانی اشاره دارد و از آن به‌عنوان راهی برای خداشناسی و شناخت انسان یاد می‌کند: «وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّماوَاتِ وَالاَْرْضِ وَاخْتِلاَفُ أَلْسِنَتِکُمْ وَأَلْوَانِکُمْ إِنَّ فِى ذَلِکَ لاَیَات لِلْعَالِمِین، و از نشانه‌هاى او آفرینش آسمان‌ها و زمین، و تفاوت زبان‌ها و رنگ‌های شما است در این نشانه‌هایى است براى اهل دانش». در تفسیر ذیل آیه می‌خوانیم که انسان عالم و فهميده، از اختلاف رنگ‌ها و زبان‌ها به معرفت الهى مى‌رسد ولى جاهل، رنگ و زبان را وسيله‌ تحقير یا تفاخر قرار مى‌دهد.

وی ادامه داد: بنابراین زبان ابزار شناخت قومیت‌ها و افراد گوناگون است که می‌طلبد به‌عنوان یک میراث زبانی که ابزار حفظ میراث‌های ملموس و ناملموس ماست، از آن محافظت کنیم و از گزند فراموشی و نابودی مصون بداریم.

علیدوستی بیان کرد: زبان مادری درگاهی برای ورود به دنیای فرهنگ و تمدنی است که زیست نیاکان ما در بستر آن شکل گرفته و پیش آمده‌اند در واقع گذشتگان میراث فرهنگی ارزشمندی را برای ما به یادگار گذاشته‌اند که زبان نیز بخشی مهم از این میراث است که هم واژگان و هم امثال و حکم، قصه‌ها و افسانه‌ها و تمام بایدها و نبایدها را در خود جای داده است. زبان مادری تنها ابزاری است که انسان به وسیله آن می‌تواند با فرهنگ و تمدن گذشتگان زادگاه خود ارتباط بهتر را برقرار کند.

آسیب‌های پنهان فرار از زبان مادری

این مدرس دانشگاه در استان با تصریح اینکه مهاجرت بی‌رویه انسان‌ها از روستاها و شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ ممکن است‌ موجودیت زبان مادری را با مخاطره روبرو کند، تأکید کرد: متأسفانه پدیده‌ زبان‌‌گریزی و فرار از زبان مادری همواره روند صعودی داشته و دربر گیرنده آسیب‌های جدی فراوانی است اما این آسیب‌ها پنهانی و ناملموس هستند و باید زمان بگذرد تا آثار سوء این رویکرد و نگاه را در خانواده‌ها و جامعه مشاهده کنیم.

علیدوستی تأکید کرد: مهاجرت به شهری دیگر نباید باعث کنار گذاشتن و فراموش کردن زبان مادری شود چرا که دور شدن از زبان به مثابه دور شدن پرنده از آشیانه است به گونه‌ای که دیگر نتواند آشیانه را پیدا کند. دوری گزیدن از زبان مادری همچنین همانند دور شدن کشتی از ساحل امن است که ممکن است دور از ساحل هر لحظه خطراتی برای این کشتی در کمین باشد.

این شاعر با سابقه استان با بیان اینکه فراموش کردن زبان مادری یک خسارت و زیان بزرگ است، افزود: به نظر می‌رسد تمایل افراد به دور شدن از زبان مادری و عدم کاربرد آن در جمع خانواده و اقوام و همشهریان معضلی است که باید از سوی اهالی فن آسیب‌شناسی و راهکارهای رفع آسیب ارائه و عملیاتی شود. باید اقناع‌سازی انجام گیرد و خانواده‌ها به این باور برسند که زبان مادری خود را پاس بدارند و فرهنگ و زبان و ادبیات اصیل خود را حفاظت کنند.

علیدوستی با ابراز تأسف از اینکه گاه حتی پدر و مادرها عامدانه فرزندان خود را دور از زبان مادری نگه داشته و به زبان فارسی با آنان تکلم می‌کنند، گفت: این مسئله که ممکن است از ضعف هویتی والدین ریشه بگیرد آسیب‌های فراوانی را به هویت و شخصیت فرد وارد می‌کند؛ درواقع والدین گمان می‌کنند که ارتباط‌گیری با زبان مادری نوعی حرکت رو به عقب است حال آنکه از دیدگاه روانپزشکان، تکلم به زبان مادری منتج به هویت‌یابی بهتر، محکم‌تر و عمیق‌تر کودکان و برخورد بهتر آنها با آسیب‌های اجتماعی احتمالی در سنین بالا می‌شود.

همزیستی مسالمت‌آمیز زبان‌های مادری با زبان فارسی

این شاعر برجسته استان با اشاره به آثار و اشعارش به زبان ترکی، گفت: یکی از اهداف اصلی‌ام در حفظ زبان مادری همین خلق آثار ادبی بوده است زیرا معتقدم زبان‌های مادری ایران‌زمین از دیرباز همزیستی مسالمت‌آمیزی با زبان فارسی داشته‌اند و شاعران و نویسندگان بزرگ در کنار خلق آثار فاخر به زبان فارسی، آثاری با زبان محلی خود نیز به یادگار گذاشته و در پاسداشت زبان‌های مادری نقش داشته‌اند. بنده نیز در کنار آثار فارسی گاه ضرورت خلق اشعاری با زبان ترکی را احساس کرده‌ام که حاصل آن چند منظومه ترکی بوده است.

علیدوستی تأکید کرد: در این اشعار تلاش داشته‌ام که از واژگانی که تحت تأثیر زبان فارسی رو به فراموشی هستند استفاده کنم؛ متأسفانه امروز مشاهده می‌کنیم که بسیاری از واژگان و تعابیر، حکمت‌های اخلاقی، داستان‌های کوتاه، ضرب‌المثل‌های قدیمی ترکی که همگی گنجینه‌های شفاهی فرهنگ ما هستند، تحت تأثیر رسانه‌های جمعی رو به فراموش شدن دارند و لذا این آثار تلاشی برای زنده نگه داشتن این دست واژگان و تعابیر است تا بتوان به کمک زبان ادبیات، این فرهنگ غنی محلی را از نسلی به نسل دیگر انتقال داد.

وی با بیان اینکه در آثارم واژگان و جملات ترکی در خدمت تبیین موضوعات فرهنگی و مسائل مبتلا به جامعه قرار گرفته است، افزود: این امر به‌صورت غیرمستقیم کمکی برای پاسداشت زبان ترکی است و امیدوارم دیگر شاعران و نویسندگان نیز این رویکرد را در قبال زبان مادری خود داشته باشند.

علیدوستی در خصوص کتاب اخیر خود که به‌زودی رونمایی خواهد شد، توضیح داد: کتاب «قالان سوزلر» یا «حرف‌های ماندگار» یک منظومه بلند ترکی متشکل از ۱۵۰ بند است که در هر بند یکی از موضوعات روز اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، تاریخی و ... مدنظر بوده است؛ بخش‌هایی از این منظومه نیز به سبک زندگی ایرانی و اسلامی اختصاص دارد و آسیب‌های مدرنیته و شهرنشینی بر فرهنگ مورد توجه قرار گرفته و تلنگری برای آحاد جامعه به‌ویژه جوانان و نوجوانان است که هویت و زبان خود را قدر بدانند و زیبایی‌های سبک زندگی اصیل ایرانی و اسلامی که امروزه رو به فراموشی نهاده دوباره احیا شود.

این شاعر ملی در پایان گفت: در این منظومه ترکی با بهره‌گیری از امثال و حکم، فرهنگ شفاهی و قصه‌های کوتاه به طرح مفاهیمی در موضوعات مختلف از جمله خانواده و فرزندان، کار و تولید، جوانان و توسعه، بصیرت دینی و مدیریت اسلامی پرداخته‌ام.