احکام شرعی خورشیدگرفتگی + کیفیت نماز آیات

آخرین خورشیدگرفتگی سال ۲۰۲۲ امروز سه‌شنبه سوم آبان ۱۴۰۱ برابر با ۲۵ اکتبر به وقوع می‌پیوندد، این خورشید گرفتگی در بخش‌‌هایی از آسیا، آفریقا و اروپا، قابل مشاهده است، اما بهترین منطقه، قزاقستان و نیمه غربی روسیه است که شاهد زیباترین پدیده نجومی در ماه‌های آخر سال ۲۰۲۲ خواهند بود. در تمام مناطق ایران این پدیده قابل رؤيت است اما در شهرهای شمالی می‌توان بهترین دید را از این پدیده داشت.

اغلب تمدن‌های کهن خورشیدگرفتگی را پدیده‌ای شوم می‌پنداشتند و درباره آن اعتقادات خرافی داشتند، این نوع نگرش در جامعه عصر نبوی نیز بازتاب داشت؛‌ در آن زمان که ابراهیم،‌ فرزند پیامبر(ص) از دنیا رفت در روایتی آمده است که خورشید در روزی که ابراهیم فوت کرد، کسوف کرد.مردم گفتند خورشید به خاطر مرگ ابراهیم کسوف کرده است، پیامبر(ص) برای نماز به‌ پاخاستند و نماز آیات خواندند و بعد فرمودند «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ یُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِمَا عِبَادَهُ لَا یَنْخَسِفَانِ لِمَوْتِ أَحَدٍ وَ لَا لِحَیَاتِهِ فَإِذَا رَأَیْتُمْ ذَلِكَ فَافْزَعُوا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ فِی الصَّلَاة»؛ خورشید و ماه دو نشانه از نشانه‌های خداوند هستند که برای مرگ و تولد احدی نمی‌گیرند لذا هرگاه خورشید‌گرفتگی و ماه‌گرفتگی را مشاهده کردید، با ناله و زاری به‌سوی ذکر خدا در نماز بشتابید. (عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، ج‏2، ص221).

در این روایت پیامبر اسلام(ص) ضمن آنکه جامعه را از نگاه‌های خرافی پرهیز می‌دهند، به دو نکته اشاره می‌کنند نخست آنکه، خورشید و ماه دو آیه و نشانه از آیات الهی است لذا باید نگاه آیاتی به این دو عنصر هستی داشت و دوم، ایشان به ما می‌آموزند که حداقل رفتاری که باید در قبال رویدادی مانند خورشیدگرفتگی و ماه‌گرفتگی داشت همان ذکر خداوند در هنگام نماز است. 

بر طبق احكام شرعی همزمان با شروع پديده خورشيد‌گرفتگی کلی یا جزئی تا هنگام باز شدن خورشيد، نماز آیات بر مسلمانان واجب است، درواقع، یکی از اسباب شرعی وجوب نماز آیات، خورشیدگرفتگی است.

مطابق نظر آيت‌الله خامنه‌ای، وقت ادای نماز آیات خورشید و ماه‌گرفتگی از هنگام شروع گرفتگی تا زمان شروع در بازشدن آن است‌ و احتیاط ترک نشود، که قبل از آنکه شروع در بازشدن کند به انجام نماز بشتابد و اگر از آن وقت تأخیر انداخت، باید نماز را با نیت قربة إلی‌اللّه بخواند و نمی‌تواند نیت ادا و یا قضا داشته باشد.

ایشان همچنین قائلند در مناطقی که طلوع خورشید پس از آغاز باز شدنِ خورشید‌گرفتگی است، پیش از پایان کامل خورشید گرفتگی نماز آیات بدون نیت ادا و قضا خوانده شود. اگر خورشید گرفتگی به‌صورت کامل نباشد کسانی که بعداً مطلع شوند، خواندن نماز آیات بر آنها واجب نخواهد بود. خواندن نماز آیات به جماعت مستحب است.

بر طبق حکم ایشان، نماز آیات‌ بر همه‌ مردم‌ شهرها یا روستاها و محل‌هایی‌ که‌ کسوف‌ در آن‌ رؤیت‌ می‌شود واجب‌ است‌ هر چند خود شخصاً آن‌ را رویت‌ نکنند. در تعیین‌ چنین‌ شهرها و روستاها با گفته‌ اهل‌ خبره‌ اگر موجب‌ اطمینان‌ شود یا شهادت‌ دو نفر عادل‌ کفایت‌ می‌کند، وجود ابر و غبار و امثال‌ آن‌ها در چنین‌ محل‌هایی‌ مانع‌ وجوب‌ نیست‌. در وجوب نماز آیات در خورشیدگرفتگی فرقی بین جزئی و کلی ندارد هرچند در صورت عدم علم در زمان خورشیدگرفتگی، قضای نماز آیات واجب نیست.

کیفیت نماز آیات

نماز آیات دو رکعت است و در هر رکعت پنج رکوع دارد و این نماز به چهار روش خوانده می‌شود.

صورت اول: بعد از نیت و تکبیرة‌الاحرام، حمد و سوره خوانده شود و به رکوع برود، سپس سر از رکوع برداشته و دوباره حمد و سوره را بخواند و به رکوع رود، باز سر از رکوع بردارد، حمد و سوره بخواند و به رکوع رود، سپس سر از رکوع بردارد، همین‌طور ادامه دهد، تا یک رکعت پنج رکوعی که قبل از هر رکوعی حمد و سوره خوانده است انجام دهد، سپس به سجده رفته و دو سجده نماید. بعد برای رکعت دوم قیام کند و مانند رکعت اول انجام دهد، سپس دو سجده را به‌ جا آورد و بعد از آن تشهد بخواند و سلام دهد.

صورت دوم: بعد از نیت و تکبیرةالاحرام، حمد و یک آیه از سوره‌ای را قرائت کرده و رکوع کند، سپس سر از رکوع بردارد، آیه دیگری از آن سوره را بخواند و به رکوع رود و بعد سر از رکوع برداشته و آیه دیگری از همان سوره را قرائت نماید، همین‌طور تا رکوع پنجم ادامه دهد تا سوره‌ای که پیش از هر رکوع، یک آیه از آن را قرائت کرده، قبل از رکوع آخر تمام شود. سپس رکوع پنجم را به‌جا آورد و به سجده رود، پس از اتمام دو سجده، برای رکعت دوم قیام نماید و حمد و آیه‌ای از یک سوره را بخواند و به رکوع برود، همین‌طور مانند رکعت اول ادامه دهد تا تشهد بخواند و سلام دهد؛ چنانچه بخواهد برای هر رکوعی به یک آیه از سوره‌ای اکتفا کند، نباید سوره حمد را بیش از یک مرتبه در اول آن رکعت بخواند.

صورت سوم: یکی از رکعت‌ها را به یکی از دو صورت و رکعت دیگر را به نحو دیگر به‌جا آورد.

صورت چهارم: سوره‌ای که آیه‌ای از آن را در قیام پیش از رکوع اول خوانده، در قیام پیش از رکوع دوم یا سوم یا چهارم تکمیل نماید، که در این صورت واجب است بعد از سر برداشتن از رکوع، سوره حمد را در قیام بعدی اعاده کرده و یک سوره یا آیه‌ای از آن را اگر پیش از رکوع سوم یا چهارم است، قرائت کند، در این صورت واجب است که آن سوره را تا قبل از رکوع پنجم به آخر برساند.