وقف جمعی؛ نیاز جامعه برای کاهش مشکلات اقتصادی

وقف تاریخچه‌ای کهن و سابقه‌ای دیرینه دارد و در اسلام نیز به عنوان یک سنت حسنه مورد سفارش و تأکید قرار گرفته است، اما هنوز ابعاد و زوایای آن مورد عنایت صاحب نظران و به ویژه اقتصاددانان قرار نگرفته است. گسترش روزافزون مسائل اقتصادی و پیچیدگی‌های آن؛ نقش بخش اوقاف و دارایی‌های وقفی در توسعه اقتصادی و لزوم برآورده شدن مقاصد شارع مقدس و واقف، ضرورت بازنگری در وقف را متناسب با شرایط زمان و مکان نشان می‌دهد.

نهاد وقف در غرب به عنوان یک نهاد مالی توانمند در تجهیز سرمایه برای حل مشکلات اجتماعی، جایگاه مطلوبی دارد؛ در حالی که علیرغم پشتوانه فرهنگی عمیق و محرکه‌ای قدرتمند دینی، جامعه ما هنوز نتوانسته از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های بالای این سیره نیکو به طور مطلوب بهره‌مند شود. استفاده از روش‌ها و منابع نوین تأمین مالی در توسعه موقوفات یکی از راه‌های متناسب با تحول اوضاع و شرایط زمان و مکان برای استفاده از ظرفیت‌های بالای وقف است.

حجت‌الاسلام مصطفی کاظمی نجف‌آبادی، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به آغاز دهه وقف و ضرورت ایجاد توسعه فرهنگ وقف و اعتمادسازی مردم برای حضور بیشتر در این عرصه اظهار کرد: مسئله اعتمادسازی برای مردم جهت حضور بیشتر در حوزه وقف یکی از مسائلی است که باید مورد آسیب‌شناسی قرار گرفته و دلایل کاهش اعتماد مردم به این عرصه بررسی شود.

وی افزود: یکی از مسائل موجود در این زمینه این است که عمر موقوفات در کشور ما البته به جز 40 سال پس از انقلاب اسلامی، به بیش از 100 سال نمی‌رسد. یعنی به طور متوسط فردی که وقف می‌کند، موقوفه او تقریبا تا یکصد سال باقی می‌ماند و پس از آن موقوفه بنا به دلایل مختلف از جمله از بین رفتن اسناد مربوطه و یا تصرف از سوی دیگران از بین می‌رود. در طول تاریخ ورود اسلام به ایران این مسئله بسیار رخ داده است که برخی از مناطق و یا حتی شهرهای مختلف از موقوفات بودند ولی پس از طی یک قرن یا بیشتر از حالت موقوفه درآمده‌اند.

کاظمی نجف‌آبادی ادامه داد: بنابراین، شواهد میدانی و گزارشات موجود در این زمینه در رابطه با عدم ماندگاری موقوفات، باعث سلب اعتماد مردم خواهد شد. چنانچه بتوانیم سازوکار استنادات و سندهای موقوفات را محکم‌تر کرده و به مردم تضمین دهیم که موقوفات ایشان هیچ‌گاه از بین نخواهد رفت، باعث افزایش اعتماد جامعه به این حوزه خواهیم شد.

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: نکته مهم بعدی بلااستفاده بودن بسیاری از موقوفات است. امروز خیلی از موقوفات که اغلب نیز به صورت اجاره‌بها اداره می‌شوند، با نازل‌ترین قیمت در اختیار افراد قرار می‌گیرند. بهره‌وری موقوفات از میزان بهره‌وری متعارف به مراتب پایین‌تر است و موقوفات امروز شاید چیزی حدود یک دهم بهره‌وری سایر حوزه‌ها در کشور درآمدزایی دارند. این بهره‌وری پایین در مقابل دیدگان مردم رخ می‌دهد و این مسئله باعث سلب اعتماد ایشان از حوزه وقف می‌شود.

بهره‌وری کامل از سرمایه‌های اوقاف

وی بیان کرد: مردم با مشاهده این امور احساس می‌کنند سرمایه و یا ملکی که وقف می‌کنند، به هدر می‌رود. چنانچه سازمان اوقاف بتواند در حوزه اقتصادی از وجود مشاوران اقتصادی بهره برده و بتواند سرمایه‌های اوقاف را به بهره‌وری کامل برساند، زمینه اعتماد بیشتر مردم به حوزه وقف نیز فراهم خواهد شد.

کاظمی نجف‌آبادی ادامه داد: البته این مسئله نیازمند فعالیت رسانه‌ای و تبلیغاتی نیز است. متأسفانه کار چندان شایسته‌ای در حوزه تبلیغ حوزه وقف در رسانه‌ها صورت نگرفته است. اطلاع‌رسانی از فعالیت‌های صورت گرفته در این حوزه نیز از اموری است که باید در دستور کار مدیران اوقاف کشور قرار گیرد. تبلیغ وقف به روش‌های شایسته و آگاه‌سازی آحاد جامعه از فعالیت‌های انجام شده از جمله راهکارهایی است که در میزان افزایش اعتماد مردم به حوزه وقف به شدت تأثیرگذار است.

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: تولید مستندها و فیلم‌های تأثیرگذار برای معرفی جایگاه وقف به مردم و اطلاع‌رسانی از فعالیت‌های انجام شده از ضروریات این حوزه است و باید به جد پیگیری شود. چه بسا فعالیت‌های مناسب و تأثیرگذاری در زمینه وقف انجام شود، اما به دلیل عدم اطلاع‌رسانی به مردم، تأثیر چندانی در جامعه نخواهد داشت.

وی افزود: نکته مهم دیگر این است که ذهن و شاکله مدیران وقفی ما در ساختارهای قدیم باقی مانده است. امروز ساختارهای قدیمی در حوزه وقف پاسخگو نیست؛ چراکه دیگر مردم مانند قدیم دارای املاک وسیع و فراوان نیستند تا بخشی از آن را وقف کنند. انسان امروزی شاید در تمام مدت عمر خود هم نتواند یک واحد آپارتمانی برای خود تهیه کند، چه برسد به اینکه بتواند وقف ملک داشته باشد. لذا در این حوزه باید به سمت وقف جمعی روی آوریم. اقدامات مطالعاتی و پژوهشی در این زمینه انجام شده و حتی دو بیمارستان نیز به این صورت وقف شد، اما این نوع فعالیت وقفی ادامه پیدا نکرد و تفکر چنین وقفی رها شد.

جاذبه وقف‌های جمعی

کاظمی نجف‌آبادی اظهار کرد: ایجاد وقف‌های جمعی جاذبه و ظرفیت فراوانی برای به میدان آوردن مردم در زمینه وقف دارد. ما باید راهکارهایی را پیشنهاد دهیم تا مردم با هر نوع درآمد و ثروتی بتوانند به راحتی در وقف‌های مختلفی همچون وقف جمعی، وقف پول، صندوق وقف و ... مشارکت کنند. این مسئله بستر را برای وقف گسترده مردم آماده خواهد کرد.

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به مشکلات اقتصادی جامعه و تأثیر نهاد وقف در رفع این مشکلات نیز تصریح کرد: در گذشته‌های نه چندان دور بسیاری از امور عام‌المنفعه با وقف اداره می‌شد. برای مثال هزینه‌های مدارس علمیه از طریق اوقاف اداره می‌شده است. وقف یکی از حوزه‌های برجسته دین اسلام است. امروز حتی بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکایی حوزه‌هایی مشابه وقف دارند. در برخی از این کشورها کرسی‌های وقفی با حضور اساتید در دانشگاه‌ها وجود دارد که هزینه آن از طریق اوقاف پرداخت می‌شود.

وی بیان کرد: اوقاف این ظرفیت را دارد که بخش عظیمی از مشکلات اقتصادی مردم را حل کند، البته در این زمینه نیازمند ارائه راهکارهایی هستیم که تمامی مردم بتوانند به حوزه وقف ورود کرده و واقف باشند. باید بسترهایی فراهم شود که تمامی مردم با هر نوع درآمدی بتوانند در حوزه وقف ورود کنند که در این صورت حجم وسیعی از منابع مردمی به سمت اوقاف سرازیر شده و می‌تواند بسیاری از مشکلات اقتصادی را در حوزه‌های مختلف بهداشتی، آموزشی و ... حل کند.

کاظمی نجف‌آبادی با بیان اینکه جهت‌دهی مردم به سمت وقف جمعی تأثیر فراوانی در رفع مشکلات اقتصادی جامعه دارد، به موضوع ضرورت ایجاد وقف‌های جدید در جامعه اشاره و اظهار کرد: امروز موقوفات فراوانی از گذشته باقی است که شاید امروز هیچ‌گونه کارایی نداشته و با توسعه فناوری از موضوع روز جامعه خارج شده است. لذا نیازمند تعیین تکلیف برای این موقوفات هستیم. در این زمینه باید آگاه‌سازی جامعه به گونه‌ای صورت گیرد که مردم به سمت وقف‌های جدید و مورد نیاز جامعه حرکت کنند.

نیاز جامعه به وقف‌های جدید

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ادامه داد: امروز نیازمند وجود مشاورانی هستیم که به اطلاع‌رسانی دقیق در رابطه با نیاز جامعه به وقف‌های جدید در میان مردم بپردازند. وجوب ایجاد وقف در مورد مسائل روز جامعه همچون وقف در حوزه‌هایی مانند فناوری و پژوهش، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و ... از مسائل بسیار مهمی است که باید به مردم اطلاع داده شود.

وی با اشاره به اینکه سازمان اوقاف در زمینه آگاه‌سازی جامعه در این حوزه نیازمند یک واحد تبلیغات بسیار متخصص و دقیق است، تصریح کرد: شناسایی حوزه‌های جدید وقف که مورد نیاز جامعه است از وظایف این واحد تبلیغات است تا بتواند از طریق تولیدات رسانه‌ای همچون مستند، فیلم و ... جامعه را در جریان نیازهای جدید قرار دهد. از سوی دیگر باید راه برای مردم باز شود تا بتوانند با هر نوع توان مالی که دارند وارد حوزه وقف شده و این امر خیر را بیش از پیش در کشور توسعه دهند.