معنا و حدود قوامیت مرد در خانواده

به گزارش خبرنگار ایکنا، بیست و دومین پیش نشست حضوری و آنلاین اولین کنفرانس بین‌المللی خانواده و تربیت معنوی با همکاری پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی «خاتم» امروز چهارشنبه هشتم تیرماه به میزبانی مرکز آموزش‌های غیر حضوری حوزه‌های علمیه خواهران برگزار شد.

این پیش نشست با موضوع «خانواده و قوامیت مردان» و با سخنرانی محمود حکمت‌نیا، استاد تمام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و سردبیر فصلنامه حقوق اسلامی و فصلنامه دین و قانون و سید محسن میرباقری، قرآن‌پژوه و رئیس مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نور المجتبی علیه السلام انجام شد.

در ابتدای این نشست محمود حکمت‌نیا، استاد تمام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به بیان جایگاه حقوق خانواده پرداخت و گفت: یکی از سؤال‌هایی که مطرح می‌شود این است که آیا اساساً حقوق خانواده وجود دارد یا نه و آیا خانواده قابل حقوقی شدن است یا خیر؟ به نظر من واژه حقوق خانواده بی‌معناست و خانواده قابلیت حقوقی شدن ندارد.

وی ادامه داد: در ادبیات حقوق، سه بحث اخلاق، حقوق سخت و حقوق نرم از هم تفکیک می‌شود. اخلاق ضمانت اجرا ندارد. حقوق نرم مبتنی بر پاداش و تشویق به رعایت است و حقوق سخت قوانین است. برخی می‌گویند موضوع حقوق، مداخلات دولت است و در خانواده به این معنی که ما مطرح می‌کنیم، نباید دولت تا این حد دخالت کند. در نظام حقوقی انگلستان وقتی زن و مرد با هم ازدواج می‌کنند موجود واحدی می‌شوند؛ این نگاه به لحاظ اخلاقی موضوع قشنگی است اما تبعات حقوقی وحشتناکی دارد. یعنی اگر مردی زن خود را کتک بزند، یعنی خودزنی کرده است. اینکه در انگلستان کتک زدن زن رایج است، به دلیل این فلسفه اشتباه است؛ چون حقوق با خودزنی معمولاً کاری ندارد.

وی ادامه داد: در اسلام وقتی از حقوق زن و مرد حرف می‌زنیم یعنی دو موجودی که رابطه زناشویی دارند اما در عین حال از هم مستقل هستند. ولی روابط و رفتارها باید مبتنی بر اخلاق باشد. پس اصل استقلال پایه نظری ماست اما رابطه زوجیت رابطه حق و تکلیف است. یعنی در عین حال که زن و مرد دارای استقلال هستند نسبت به هم حقوق و تکالیف دارند.

آیا مرد می‌تواند تلفن همراه همسر خود را چک کند؟

سردبیر فصلنامه حقوق اسلامی با مطرح کردن این سؤال که آیا زن در خلوت خود استقلال دارد یا باید خلوت زن نیز جزو مشترکات خانواده محسوب می‌شود؟ گفت: تلفن همراه یک وسیله شخصی است؛ آیا شوهر به این دلیل که شوهر زن است اجازه دارد تلفن همراه همسرش را چک کند؟ باید اقتضائات استقلال زن و شوهر را از هم مشخص کنیم. مثلاً آموزش مهارت‌های مرتبط با زندگی مسئله شخصی است و ربطی به مسئله خانواده ندارد و هر انسانی به دلیل اینکه انسان است باید مهارت داشته باشد تا زندگی کند. این مهارت آموزی نیز ربطی به شوهر ندارد که بخواهد اجازه دهد که زن مهارتی را بیاموزد یا نیاموزد.

حکمت‌نیا در خصوص قوامیت مرد بر زن در خصوص شغل زن نیز گفت: آنچه فقها در مورد شغل مطرح می‌کنند شغل منافی حیثیت خانوادگی است که مرد می‌تواند جلوی همسر خود را بگیرد یعنی خروج از خانه برای شغل در این مسئله مطرح نیست. وقتی می‌گوییم ریاست مرد بر خانواده، ولایت، حضانت و ... از این بحث خارج می‌شود. تکالیف انسانی نیز از این بحث جدا است.

وی ادامه داد: حقوق و تکالیف در دست قانونگذار است و قانونگذار قانون را تعیین و وضع می‌کند. اما در خصوص روابط، قانونگذار زن و شوهر را مکلف به حس معاشرت با هم کرده است. گفته می‌شود این ماده جنبه اخلاقی دارد. قانون نمی‌تواند برای حسن معاشرت زن و شوهر کاری بکند. اگر زن و مرد سوء رفتار داشتند می‌توان مجازات تعیین کرد و ضمانت قانونی برای آن مشخص کرد اما برای حسن معاشرت نمی‌توان کاری کرد.

سردبیر فصلنامه حقوق اسلامی افزود: ماده 1105 این بحث را مطرح می‌کند که در روابط  زوجین ریاست خانواده از خصایص شوهر است. نمی‌گوید از حقوق شوهر است. اما همین مسئله هم قابل پیگیری در دادگاه‌ها نیست و نباید اینقدر خانواده را دادگاهی می‌کردیم. ذات خانواده طوری است که دعاوی خانواده قابلیت دعوا شدن ندارد. قرآن می‌گوید در اختلاف خانوادگی حکمیت کنید. حقوق خانواده جزو حقوق سخت نیست بلکه حقوق نرم است.

وی تصریح کرد: اسلام می‌خواهد مدل نرم مدیریت را در درون خانواده بیاورد. اگر هم بر روی ریاست خانواده صحبت می‌کنیم، ریاست نرم خانواده مطرح است که در این حوزه مباحث فرهنگی به شدت مورد نیاز است.

این استاد دانشگاه به شدت از حقوقی شدن مسائل خانواده انتقاد کرد و گفت: این چه حقوق و وحشتی است که ایجاد کرده‌ایم. خانواده این نبود. حقوق سخت راهبرد ناروایی برای خانواده است و نباید تا این حد دولت در خانواده دخالت کند. راهبرد ما باید اخلاقی و استفاده حداقلی از حقوق سخت در موارد لزوم باشد.

در ادامه این نشست، سیدمحسن میرباقری، قرآن پژوه و رئیس مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالمجتبی علیه‌السلام، گفت: موضوع بحث قوامیت مرد بر اساس آیه 34 سوره نساء است که می‌فرماید: «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا؛ مردان سرپرست زنانند به دليل آنكه خدا برخى از ايشان را بر برخى برترى داده و [نيز] به دليل آنكه از اموالشان خرج مى كنند پس زنان درستكار فرمانبردارند [و] به پاس آنچه خدا [براى آنان] حفظ كرده اسرار [شوهران خود] را حفظ مى‌كنند و زنانى را كه از نافرمانى آنان بيم داريد [نخست] پندشان دهيد و [بعد] در خوابگاه ‏ها از ايشان دورى كنيد و [اگر تأثير نكرد] آنان را ترك كنيد پس اگر شما را اطاعت كردند [ديگر] بر آنها هيچ راهى [براى سرزنش] مجوييد كه خدا والاى بزرگ است».

وی تشریح کرد: در خصوص خانواده سه حوزه بحث داریم. اولاً تشکیل خانواده که ارزشمند است و بحث مفصلی را می‌طلبد. دوم تنظیم خانواده که سامان خانواده چگونه باید شکل بگیرد و سوم تحکیم خانواده یعنی چه کنیم که خانواده مستحکم و روبه رشد داشته باشیم. در موضوع این آیه مسئله تنظیم خانواده مطرح است.

آیا قرآن مردگراست؟

میرباقری به عنوان مقدمه، گفت: بحث قوامیت مرد و نشوز و اختیاراتی که به مرد داده می‌شود بسیار جای بحث و گفت‌وگو دارد و گاهی تعبیر می‌شود که قرآن مردگراست و در حقوق قرآنی مردسالاری دیده می‌شود. در این خصوص باید دو امر را از یکدیگر تفکیک کنیم. اول ارزش و کرامت انسانی در زن و مرد و دوم حقوق و تکالیف که دو حوزه مجزااست و نباید با هم مخلوط شود.  

این قرآن پژوه افزود: از نظر کرامت انسانی، در قرآن مشاهده نکردم برای مرد فضیلتی به خاطر جنسیت قائل شده باشد. در روایت‌ها هم مستند قطعی پیدا نکردم. ممکن است برخی روایت‌هایی مطرح باشد که باید مورد گفت‌وگو قرار گیرد.

تشابه و تفاوت زن و مرد از نظر کرامت انسانی و حقوق

وی تصریح کرد: در قرآن از نظر کرامت انسانی زن و مرد برابر هستند اما از نظر حقوق و تکالیف متفاوت هستند و گاهی به نفع مرد و گاهی به نفع خانم‌‌ها حق و تکلیف بیان شده است. برابری را می‌توان در آیه 13 سوره حجرات که می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ؛ اى مردم ما شما را از مرد و زنى آفريديم و شما را ملت ملت و قبيله قبيله گردانيديم تا با يكديگر شناسايى متقابل حاصل كنيد، در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست بى‏‌ترديد خداوند داناى آگاه است»، مشاهده کرد.

این قرآن پژوه با تأکید بر اینکه برابری در کرامت انسانی نمی‌تواند حقوق و تکالیف را تحت تأثیر قرار دهد، گفت: تکالیف برای زن و مرد دو حوزه دارد؛ یک حوزه جامعه و یک حوزه خانواده. حدیثی در نهج‌الفصاحه از پیامبر(ص) نقل شده که فرمودند: «هر یک از افراد بشر سیادتی دارند. مرد سید خانواده است و قوام بر همسر و ولی بر فرزندان است. بانوان سیده خانه هستند». به نظر من مدیر داخلی خانه خانم‌ها هستند و مدیر کلی خانواده مردان هستند.

وی اضافه کرد: من به آقایان توصیه می‌کنم طبق این حدیث در خانواده اختیارات تنظیم خانه را به خانم‌ها بدهند و خودشان نظارت کنند. قرآن کریم در این آیه خانواده را سازماندهی می‌کند و قوامیت را به مرد می‌سپارد. قوام به معنی کسی است که باید سرپا بایستد و نظارت کند.

میرباقری تعیین مسئول برای خانواده از سوی قرآن را نشان دهنده اهمیت خانواده دانست و گفت: هر جا بخواهند برای نهادی اهمیت قائل شوند، برای آن مسئول قرار می‌دهند و هر جا از این سازماندهی قرآنی تخطی شده، ضرر آن دیده شده است و وقتی قوامیت مردان زایل شده، سیادت خانم‌ها هم زایل شده است.

وی در خصوص «بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ» گفت: این فضیلت در انسانیت نیست بلکه در خصوص مدیریت است. برای مدیریت خداوند مرد را قوی‌تر قرار داده است و البته این فضیلت مطلق نیست. نوع مردان بر نوع زنان افضل هستند و مصادیقی که برای قوامیت گفته‌اند ارشاد، تعلیم و آگاهی دادن یا بیان احکام برای زنان است.

این قرآن پژوه افزود: وقتی به کسی مدیریت داده شد باید طرف مقابل هم الزام به اطاعت داشته باشد. قرآن می‌گوید ما گفتیم مرد قوام است حالا که این مسئولیت را دارد، بانوان صالحه باید مطیع باشند و حوزه مسئولیت شوهر را پاس بدارند. در فطرت خانم‌ها این پذیرش قیومیت هست و خانم‌ها از مردی که مسئولیت‌پذیر نباشد خوششان نمی‌آید.

وی در ادامه به بیان معنی نشوز پرداخت و گفت: نشور ناسازگاری، نافرمانی، به خشم آوردن شوهر، عدم قیام به وظایف زناشویی و ... معنی شده اما اینها به نظر من مصادیق است. نشوز یعنی تحرکات خاص؛ تحرکات زن که موجب نگرانی شوهر از حفظ عفت خانواده می‌شود. قرآن می‌گوید اگر زن نشوز کرد، یعنی کاری کرد که نگران شدید مبادا حریم عفت خانواده رعایت نشود و عاقبت بدی ایجاد شود، اینجا مرد وارد عمل شود و سه کار انجام دهد؛ اول موعظه کند، دوم خوابگاه زن را ترک کند و اگر نتیجه نداد زن را بزند به شکلی که دیده و قصاص بر آن مترتب نشود.

میرباقری تصریح کرد: پس نتیجه می‌گیریم که در اینجا بحث عفاف مطرح است؛ ترس از عفاف در شوهر ایجاد شده که مبادا دامن عفاف خانواده آلوده شود. اینجاست که می‌تواند از اختیارات خود به عنوان شوهر استفاده کند. البته واجب نیست از این اختیارات استفاده کند بلکه به تناسب می‌تواند از آن استفاده کند.