نگرش سیاسی و جهل به منابع شیعه در آثار بیشتر مستشرقان مشهود است

به گزارش ایکنا، حسن بلخاری، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و استاد دانشگاه تهران، شامگاه 5 تیر در نشست تبیین و بررسی آرا و اندیشه‌های ویلفرد مادلونگ، که توسط این انجمن برگزار شد، گفت: یکی از آثار برجسته مادلونگ که سبب شد تا برنده جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی شود کتاب «جانشینی محمد(ص)» است که وجوه متمایزی نسبت به آثار سایر مستشرقان دارد. از جمله دلایل تمایز این اثر آن است که وی به شکلی عالمانه در این کتاب وارد تحقیق  شده است.

بلخاری با اشاره به اینکه ایرانیان قدر خدماتی را که دیگران به فرهنگ شیعه و ایرانی کرده‌اند، می‌دانند و این جلسه هم در این راستا برگزار شده است، افزود: مسئله شرق‌شناسی، شیعه‌شناسی و اسلام‌شناسی بحثی بسیار پیچیده و حساس است و باید بپذیریم کسانی خارج از حیطه یک امر تحقیقی به تحقیق درباره این موضوعات می‌پردازند.

بیشتر بخوانید:

• پژوهش‌های ویلفرد مادلونگ معتبر و دارای مرجعیت در مطالعات اسلامی است
• اسلام‌شناسی مادلونگ برخاسته از کانون‌های سیاسی خاص نیست
• مادلونگ نسبت به سایر مستشرقان انصاف بیشتری دارد

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه براساس فلسفه علم کسانی می‌توانند اسرار یک متن را باز کنند و به حقیقت آن واقف شوند که بومی آن عرصه و قلمرو باشند، ادامه داد: کسانی که از خارج حوزه متن، دست بر این عرصه می‌گشایند قطعا نمی‌توانند مانند افراد بومی به منابع و فضای روان‌شناسانه که در نقد وقایع وجود دارد اشراف داشته باشند و این سبب برخی نقایص در آثار می‌شود و همین هم نقدها را برمی‌انگیزاند.

رویکرد مغرضانه و صادقانه در بین مستشرقان

بلخاری بیان کرد: اگر رویکرد سیاسی حاکم بر برخی تحقیقات مستشرقان را لحاظ کنیم مسئله پیچیده‌تر هم خواهد شد. بنابراین ما ضمن احترام به افرادی که صادقانه در این عرصه کار می‌کنند ولی در عین حال نمی‌توانیم برخی غرض‌ورزی‌ها را نادیده بگیریم و اعتقاد ما بر این است که این نوع جلسات نقد برای افرادی مانند مادلونگ با استقبال هم روبرو شود.

وی افزود: از دو حال خارج نیست یا این افراد دل به حقیقت آزادی و فرزانگی دانش داده و صادقانه مبانی بنیادین بر تحقیقات علمی خود دارند و در مواردی که متوجه شوند مطلبی را ناقص بیان کرده‌اند آن را تصحیح خواهند کرد ولی کسانی که مغرضانه به مسئله نگریسته‌اند، خارج از عرصه مقدس علم و آگاهی و فرزانگی هستند و روی سخن ما با این گروه نیست.

بلخاری با اشاره به نفس داستان استشراق بیان کرد: ما در نقد و بررسی صادقانه آراء مستشرقان در باب اسلام، شیعه و ایران به این مسئله بنیادی رسیده‌ایم و آن اینکه با وجود برخی تلاش‌های صادقانه و قابل تقدیر آنان، دو اشکال اساسی در کارهای آنها وجود دارد؛ اول نگرش سیاسی است؛ ادوارد سعید در کتاب شرق‌شناسی به جامعیت و تفصیل در این باره بحث کرده و معتقد است که غرب در دامان خود شرقی را پرورانده که شرق غرب است و شرق شرق نیست.

وی افزود: از دل این نگاه شرق‌شناسی مغرضانه، کمدی الهی دانته بیرون می‌آید که در فصل دوزخ خود مباحثی در مورد پیامبر(ص) و امام علی(ع) مطرح می‌کند که مورد قبول ما نیست. چگونه یک فرهنگ و تمدن به خودش اجازه می‌دهد که به خاطر کنارزدن فرهنگ رقیب مطالبی آلوده و غیر علمی را بیان کند و چنین چیزی شایسته یک کار علمی و عالمانه نیست.

استاد دانشگاه تهران ادامه داد: وجه دومی که در بین مستشرقان وجود دارد، جهل یا عدم تسلط کامل بر تمام منابع یک موضوع و مسئله در قلمرو تحقیقی آنهاست؛ مثلا کتابی با عنوان «هنر و معماری اسلامی» توسط دو تن از مورخان برجسته از جمله اتینگ هاوزن نوشته و ترجمه هم شده است و کتابی قابل احترام است ولی موردی را در این کتاب ذکر کرده‌اند که نشان می‌دهد اطلاعات آنها در مورد پیامبر(ص) و اسلام، ناقص است.

تحلیلی ناقص درباره جایگاه هنرهای تجسمی در اسلام

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی بیان کرد: در اوایل کتاب «هنر و معماری اسلامی» درباره اینکه چرا هنرهای تجسمی در اسلام به حاشیه رفته و مکروه شده است، مطالبی بیان کرده و با تطبیق بین عیسی، بودا و پیامبر اسلام آورده است که بودا و حضرت عیسی(ع) زندگی رمزآلود داشته‌اند که حرف درستی هم هست، زیرا نحوه ولادت عیسی و سخن گفتن در گهواره و ... مؤید این مطلب است و به خصوص روایات مریدان و حواریون آن را رمزآلودتر هم کرده است.

وی با اشاره به اینکه نویسندگان این کتاب با استناد به این مطالب گفته‌اند که وقتی چنین فضای رمزآلودی وجود دارد امکان شکل‌گیری هنرهای مختلف هم بیشتر است و این را با زندگی پیامبر(ص) مقایسه می‌کنند، افزود: این‌ها می‌گویند زندگی حضرت محمد(ص) رمزآلود نبوده است زیرا ایشان در مسجد مدینه طوری می‌نشست که حتی افراد غریبه که وارد مسجد می‌شدند نمی‌توانستند ایشان را از دیگران تمییز بدهند و جبروت و شکوه یک رهبر در رفتارهای ایشان نبوده و حتی گاهی از بیرون مسجد و منزل او را صدا می‌زدند و آن حضرت پاسخ می‌دادند و چنین زندگی‌ای دربردارنده رمز و راز نیست و بستری برای ظهور هنرهای تجسمی نیست.

نگاه ناقص به زندگی جامع پیامبر(ص)

بلخاری با بیان اینکه ما تلاش این دو نویسنده را ارج می‌گذاریم ولی به آن نقد هم داریم گفت: این دو نفر فقط به بخشی از زندگی پیامبر(ص) توجه کرده‌اند و بخش اعظم دیگری از آن را نادیده گرفته‌اند؛ به راز و نیاز و نماز شب‌های پیامبر(ص) و رفتار محبت‌آمیز درون خانواده، زندگی عارفانه و عاشقانه و عبادات عاشقانه ایشان، مسئله معراج که فقط او و خدا هست و فرشته جبرئیل هم حق راهیابی ندارد، بی توجه بوده‌اند. بنابراین واقعا در نگاه برخی مستشرقان صادق، عدم اشراف به منابع وجود دارد که همین مسئله سبب می‌شود تا با نظراتی مواجه شویم که نقص جدی دارند.

وی افزود: امتیاز مادلونگ این است که سعی کرده تا تحقیق وی عالمانه باشد البته ما از وی نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم تا مانند یک شیعه باورمند به دفاع از امام علی(ع) بپردازد؛ نگاه او برون مذهبی است و همین مسئله سبب شده تا مطالب نادرستی درباره امام(ع) بگوید؛ ما ایشان را معصوم می‌دانیم، او را مصداق کسانی می‌دانیم که در رکوع، زکات می‌دهند و در روز غدیر طبق آیات نازله به جانشینی پیامبر انتخاب شدند، صالح المؤمنین هستند ولی مستشرقان، نگاه عارفانه و عاشقانه به چنین شخصیتی ندارند و ما هم نباید این توقع را داشته باشیم ولی این توقع را داریم که عالمانه، صادقانه و جامع به مطلب بپردازند و مادلونگ گام‌های خوبی در این مسیر برداشته است.

کم توجهی به منابع شیعه

بلخاری تصریح کرد: مادلونگ در کتاب جانشینی محمد، با اینکه از منابع شیعه استفاده کرده است ولی عمده رجوع وی به اهل سنت است و همین مسئله سبب بیان یکسری مطالب شده که امروز ما را واداشته تا به نقد آن بپردازیم. ما معتقدیم که استانداردهای علمی اقتضاء دارد که وی به منابع شیعه به خصوص چند قرن اول رجوع دقیقتر و بیشتری می‌داشت.

وی افزود: البته برخی از این مسئله به کم‌کاری شیعیان در نگارش تاریخی برجسته و قوی برمی‌گردد دارد زیرا ما آنقدر که در زمینه فقه و حدیث کار کرده‌ایم در تاریخ‌نگاری شیعی کار نکرده‌ایم و البته در برخی مقاطع هم اجازه نداده‌اند.