اثباتی نوین بر اعجاز قرآن در کتاب «ارتباط فنوسمانتیک در آیات»

سجاد شفیع‌پور، دانشجوی مقطع دکتری رشته تفسیر تطبیقی در دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم و فعال قرآنی چهارمحال‌وبختیاری است که به تازگی با همکاری فاطمه سلیمی، استادیار ادبیات عرب و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم کتاب ارتباط آوایی - محتوایی (فنوسمانتیک) در آیات قرآن کریم را توسط انتشارات دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم روانه بازار نشر کرده‌ است.

در توضیح پشت جلد این کتاب که تداوم و بسط پایان‌نامه کارشناسی ارشد شفیع‌پور است، می‌خوانیم: قرآن کریم به‌عنوان برجسته‌ترین کتاب دینی، محصول ارتباط زبانی خالق جهان با بشر است‌ که این ارتباط با زیباترین و شیواترین مؤلفه‌ها و سازه‌های سبک‌شناختی رخ داده است. جایگاه قرآن کریم در منظومه فکری اسلام و ویژگی‌های منحصر به فرد آن باعث شده تا خداوند نسبت به تدبر در این کتاب الهی و بهره‌مندی از اصول و آموزه‌های آن به مثابه راهنمای جاودان، به کرات تأکید فرموده باشد. برای آشنایی بیشتر با ضرورت بحث و نیز ساختار و محتوای کتاب ارتباط آوایی - محتوایی (فنوسمانتیک) در آیات قرآن کریم، گفت‌وگویی با سجاد شفیع‌پور انجام شده است که با هم می‌خوانیم.

شفیع‌پور، دانشجوی دکتری تفسیر تطبیقی در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری با اشاره به اینکه کتاب ارتباط آوایی - محتوایی (فنوسمانتیک) در آیات قرآن کریم به بررسی ارتباط و تناسب آوای واژگان قرآن با محتوا و هارمونی موجود در آیات با رویکردی علمی و بر اساس علم جدید آواشناسی پرداخته است، اظهار کرد: از طریق این پژوهش می‌توان بیش از پیش زوایایی را از اعجاز ادبی قرآن کشف کرد.

وی در خصوص اهداف تألیف این کتاب، تصریح کرد: هدف از تألیف کتاب اثبات یکی از جنبه‌های اعجاز قرآن، اثبات بشری نبودن این کتاب آسمانی، کاربست روش‌شناسی ویژه‌ای برای فهم متن و نهایتاً، کشف و پرده‌برداری از روش تصویرسازی قرآن در صحنه‌های مختلف به وسیله آوای واژگان است. عامه مردم می‌توانند مخاطبان کتاب باشند اما قطعاً در نگاه ویژه‌تر، مخاطبان خاص کتاب محققان قرآنی و حتی قاریان قرآن برای شناخت بهتر ویژگی‌های آوایی و توانایی یافتن بر انتخاب لحن مناسب با معنا هستند.

مفهوم‌شناسی فنوسمانتیک

این چهره قرآنی استان در تبیین معناشناسی‌آوایی یا فنوسمانتیک، ادامه داد: این مبحث از جمله دانش‌های نوپدید در حوزه زبان‌شناسی است که در میان اندیشمندان قرآنی نیز مورد توجه واقع شده است. معناشناسی آوایی به ایجاد ارتباط میان نشانه‌های آوایی و متغیرهای حاصل از آن پرداخته و با ایجاد تصویرهای ذهنی و لایه‌های مختلف معنایی از مراد اصلی صاحب سخن پرده بر می‌دارد.

شفیع‌پور بیان کرد: در کتاب، این مبحث نوین در شکلی جزئی‌تر با بررسی مؤلفه‌های آوایی قرآن بر اساس دو تقسیم‌بندی آوای درونی و بیرونی به کشف نشانه‌ها و کدهای آوایی پرداخته و مُدلی روشمند در ارتباط با این دانش نوظهور در بررسی قرآن ارائه داده است. تحلیل هریک از این نشانه‌ها ارتباط آن‌ها را با معنا بیش از پیش نمایان می‌سازد؛ از دیگر سو، تحلیل این نشانه‌های آوایی منجر به کشف تصویرسازی قرآن از صحنه‌ها و مفاهیم مختلف می‌شود.

این پژوهشگر قرآن با تصریح اینکه کتاب ارتباط آوایی - محتوایی در آیات قرآن کریم در سه فصل تنظیم شده است، گفت: فصل نخست کتاب به معناشناسی فنوسمانتیک و واژگان مرتبط با آن و تقسیم گستره نظام آوایی قرآن به دو بخش درونی و بیرونی می‌پردازد. منظور از آوای درونی آوایی است که با استفاده از صنایع بدیع لفظی همچون تکرار، جناس، سجع، تضاد و غیره شکل می‌گیرد و منظور از آوای بیرونی آوای خود واژگان بر اساس حروف به کار رفته در آن‌هاست.

شفیع‌پور ادامه داد: در فصل دوم، تناسب آوای درونی قرآن با معنا از طریق بیان انواع آن و مصادیقی از آیات مختلف مورد بحث واقع شده است. در این فصل مواردی همچون تناسب فواصل قرآنی با معنا، تناسب تکرار در قرآن با معنا، بررسی انواع ریتم و ارتباط آن با محتوا و بررسی تکرار و انواع جناس‌ مدنظر واقع شده است.

وی در خصوص مباحث فصل سوم کتاب‌، تصریح کرد: در این بخش، تناسب آوای بیرونی قرآن کریم با معنا به همراه بیان انواع و مصادیق آن در قرآن مورد توجه واقع شده است. مواردی همچون تناسب واکه‌ها، تناسب مد و انواع آن، تناسب حذف و فزونی در واژه‌ها و موارد دیگری همچون تناسب ادغام و ابدال، تناسب واژگان غریب، تناسب اشتقاق با معنا در قرآن کریم از اهم موارد بررسی شده در این فصل است.

نمونه‌هایی از نقش آواها در معناشناسی آیات

شفیع‌پور ضمن اشاره به مصادیقی از تحلیل ساختار و گستره نظام آوایی قرآن با بیان نمونه‌هایی از نقش آواها در معنا، تصریح کرد: به‌عنوان نمونه در تناسب فزونی واج‌ها در قرآن با معنا می‌توان به آیه نهم سوره بقره اشاره داشت: «يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ»، در این آیه واژه «یخادعون» نسبت به واژه «یخدعون» دارای الف زیادت است. در واژه یخادعون چون واج خاء با الف همراه شده درشت‌تر و پرحجم‌تر ادا می‌شود و علت آن، لفظ «الله» است. اما واژه یخدعون بدون الف و بدون درشتی ادا می‌شود که حکایتگر پستی منافقان و حقارت عملشان در برابر بزرگی خداوند است.

وی ادامه داد: در باب تناسب اشتقاق با معنا می‌توان به دو واژه «رجز» و «رجس» اشاره داشت که واژه رجس به معنای پلیدی درونی و واژه رجز به معنای عذاب دردناک است. این تفاوت معنایی از طریق تفاوت در آوا مشهود می‌باشد به این ترتیب که، در واژه رجس از واج سین استفاده شده که از آواهای مهموس بوده و این امر سبب تخفیف در معنا شده اما واژه رجز دارای واج زاء بوده که دارای آوای مجهور می‌باشد و همین امر زمینه سنگینی معنا و عذاب سخت‌تر شده است.

این نویسنده و پژوهشگر قرآن تأکید کرد: در خصوص تناسب انواع ریتم با معنا در قرآن نیز می‌توان به سوره مبارکه «همزه» اشاره کرد که ریتم این سوره ریتمی کوبنده است چرا که محتوای آن تحدیدی و توبیخی است.

شفیع‌پور گفت: کتاب ارتباط آوایی - محتوایی در آیات قرآن کریم اولین تلاش برای بررسی کامل معناشناسی آوایی قرآن یا فنوسمانتیک در این کتاب آسمانی است؛ در این کتاب از دانش نشانه‌شناسی در کشف ارتباط آواها با معنا استفاده شده که این امر سبب روش‌مند شدن و قاعده‌مند شدن آواشناسی معنایی در قرآن شده است.