«معارف قرآن» آیت‌الله مصباح یک دوره کامل اسلام‌شناسی است

به گزارش ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری، حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی مصباح یزدی، دانشیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) ۱۵ دی‌ماه در «نشست تخصصی تحلیل و بررسی اندیشه قرآنی علامه مصباح یزدی» که به‌همت اداره امور قرآنی اداره‌کل تبلیغات اسلامی استان و با حضور جمعی از اساتید و فعالان قرآنی استان در کتابشهر شهرکرد برگزار شد با اشاره به اینکه معارف قرآن کریم هرگز پایان نمی‌یابد، اظهار کرد: در طول چهارده قرن که از نزول قرآن می‌گذرد، با وجود اینهمه تلاش مفسران و فقها برای استنباط معارف قرآنی هرگز کسی نمی‌تواند ادعا کند که معارف قرآن پایان یافته است. یکی از وجوه اعجاز این کتاب آسمانی بحر عمیق بودن است که بطون فراوانی دارد و هر چه در دل این دریای بیکران عمیق شویم، دُرهای نایابی استخراج می‌شود اما پایان‌پذیر نیست. قرآن کریم تجلی علم الهی برای هدایت بشر است و علم خدا پایان‌ناپذیر است.

مصباح یزدی با یاد آوری اینکه اگر استفاده از معارف قرآنی را صرفاً به عده‌ای خاص که در این رشته تخصص می‌یابند محول و محدود کنیم عموم مردم از آن بی‌بهره می‌مانند، تصریح کرد: قرآن کریم به‌تصریح آیه شریفه هَٰذَا بَيَانٌ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ (آل عمران/۱۳۸)، لِلنَّاسِ یعنی برای همه مردم است و نه برای مفسرین و فقها. پرسش اینجاست که چگونه می‌توان معارف قرآن را که درک و دستیابی به آن حتی برای متخصصان نیز دشوار است برای عموم مردم قابل درک و استفاده کرد؟ این نقش مهم برعهده اهل تخصص است که معارف عمیق قرآنی را استخراج و با زبان همه‌فهم به مردم ارائه دهند.

دانشیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) بیان کرد: همچنان که یک پزشک متخصص تخصص لازم را اخذ نمی‌کند که بتواند صرفاً خود را درمان کند بلکه از تخصص خود برای عموم مردم استفاده می‌کند، یک متخصص معارف قرآنی نیز بنا نیست معرفت کسب شده را در سینه خود حفظ و مردم را از آن بی‌نصیب بگذارد بلکه تلاش می‌کند با بیانی ساده و همه‌فهم برای آحاد جامعه آن‌را بازگو و قابل استفاده عمومی می‌کند. کار بازگویی معارف قرآنی به زبان همه‌فهم کاری تخصصی و ظریف‌تر از عمل استخراج و استنباط معارف قرآنی است.

مصباح یزدی تأکید کرد: کسانی می‌توانند این کار را انجام دهند که دارای دو تخصص باشند اولاً به درک و فهم عمیق از معارف استخراج شده قرآن دست یافته باشند و دیگر آنکه زبان مردم را نیز بلد باشند و با مخاطب‌شناسی خوب بدانند چگونه مفاهیم عمیق را به مباحثی قابل فهم برای آحاد جامعه تبدیل کنند. مانند داروسازی که دارویی متناسب با ذائقه بیمار می‌سازد تا بتواند هضم و جذبش کند و با مصرف آن، بهبود یابد.

وی با تصریح اینکه استفاده از قرآن کریم و تبدیل آن به زبان مردم دو گونه است، گفت: یک گونه این است که بر طبق ترتیب تنظیم شده قرآن شروع کنیم و آیه به آیه تلاش کنیم که زبان قرآن را درک کرده و مفاهیم آن‌را با زبانی ساده برای دیگران بازگو کنیم. کار عمیق‌تر آن است که برحسب نیازهای خود و جامعه مباحثی را از لابلای قرآن کریم درک و استنباط و سپس بازگو کنیم. یعنی همچنان که هر آیه قرآن در مناسبتی نازل شده و شأن نزولی دارد، ما نیز به‌مناسبت و هم‌شأن نیاز مورد نظرمان به قرآن کریم رجوع کرده و سیر استنباط و بازگویی را طی کنیم که این فرایند تفسیر موضوعی نام دارد.

دشواری‌های تفسیر موضوعی قرآن کریم

مصباح یزدی با بیان اینکه تفسیر موضوعی کاری به‌مراتب دشوارتر از تفسیر ترتیبی است تصریح کرد:  این کار احاطه و تخصص بالاتری لازم دارد، به‌ویژه در موضوعاتی که عین آن در قرآن کریم وجود ندارد و لذا در گام نخست، آن موضوع یا واژه باید تحلیل و واژه‌ها و مفاهیم متناظر موجود در قرآن کریم تعیین و مشخص شوند تا در گام بعدی این مفاهیم را استخراج کرده و در کنار هم قرار دهیم و با روش دقیق فقاهت آن‌را تلفیق کنیم تا از مجموع آن بتوان به استنباط نظر قرآن کریم در خصوص این موضوع خاص دست یافت.
این مدرس حوزه و دانشگاه با ذکر مثالی، تصریح کرد: به‌عنوان نمونه واژه سکولاریسم در قرآن وجود ندارد لذا ابتدا باید مفهوم سکولاریسم تحلیل شود که در یک تعریف ساده سکولاریسم یعنی آنکه دین به حوزه خاصی غیر از امور دنیوی اختصاص یابد، لذا باید به دنبال نظر قرآن را راجع به این موضوع و قلمرو دین جستجو کنیم چرا که آیه صریحی که قلمرو دین را تعریف کرده باشد، وجود ندارد. ضمن اینکه تعریف دین نیز که با معانی و اشارات گوناگون در قرآن کریم به کار رفته است باید مشخص شود، لذا باید تحلیل شود که دین اسلام که برای سعادت بشر ظهور یافته چه حد و مرزی دارد و تا کجا تعریف می‌شود. سپس مفاهیم استنباط شده باید به زبانی ساده و همه‌فهم بازگویی شود.

مصباح یزدی با بیان اینکه این فرایند بسیار دشوار و حساس و در عین حال ضروری است، ادامه داد: موضوعاتی که متخصص تلاش می‌کند دیدگاه قرآن را راجع به آن استخراج و استنباط کند، ممکن است پراکنده باشند اما بسیاری از این موضوعات منطقاً به‌هم مربوطند و برای درک دیدگاه قرآن از یک موضوع حتماً باید نظر آن راجع به موضوع یا موضوعات دیگری را درک کرده باشیم، لذا باید نظامی از موضوعات تعریف شود و دیدگاه قرآن را راجع به این موضوعات استخراج و استنباط کرد تا مجموعه معارف قابل استنباط از قرآن در یک نظام تبیین شود. به این ترتیب می‌توان یک نظام فکری را از قرآن در موضوعات گوناگون اعم از انسان‌شناسی، اخلاق، فلسفه، فقه و غیره کسب کرد.

تحلیل اندیشه قرآنی آیت‌الله مصباح یزدی

دانشیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با اشاره به اینکه اندیشه قرآنی علامه مصباح در دوره قرآن‌شناسی و معارف قرآن کاملاً تخصصی است، بیان کرد: زبان مرحوم علامه برای بازگویی معارف قرآنی زبانی عامه‌فهم و قابل استفاده برای عموم است، همچنین تفسیر موضوعی و نظام‌مند از قرآن کریم به دست ما می‌دهد و موضوعات قرآنی با محور و منطق خاصی مطرح می‌شوند تا فردی که این تفاسیر را مطالعه می‌کند مجموعه‌ای نظام‌مند را در دست داشته باشد و لذا این آثار یک نظام فکری را به خواننده منتقل می‌کند.

مصباح یزدی تصریح کرد: مجموعه «معارف قرآن» علامه مصباح یک دوره کامل اسلام‌شناسی با محوریت قرآن است و خواننده با مطالعه این مجموعه می‌تواند به فهم و درک خوبی از دین دست یابد. علامه در زمان نگارش این مجموعه می‌گفت که من برای هر موضوع تفسیر جداگانه یک دور قرآن کریم را مطالعه می‌کنم و معتقد بود که وقتی موضوع مشخصی در دست دارم و سراغ قرآن می‌روم، موضوع را در تمام آیات جستجو می‌کنم و به این ترتیب به نتایج خوبی دست می‌یابم.

وی با ذکر اینکه مجموعه معارف قرآن آیت‌الله مصباح مجموعه‌ای غنی و پربار است، افزود: شاکله این مجموع از زمان تدریس تفسیر در مدرسه حقانی در دوران قبل از انقلاب شکل گرفت و با اندیشه‌های دیگر مفسران از جمله علامه طباطبایی تقویت یافت و غنی شد. شیوه و شکل تنظیم مطالب تفسیری که در مجموعه معارف قرآن علامه شاهد هستیم، بدیع و کم‌نظیر است که امیدواریم بتوانیم با مطالعه این دست آثار نسبت به قرآن کریم و نظام فکری و مبنای معرفتی اسلام عزیز کسب معرفت کنیم‌.