ویژگی جوامع ورشکسته از نگاه امام علی(ع)

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدضیاء مرتضوی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، شامگاه 13 اردیبهشت ماه در نشست علمی «امیرالمؤمنین و رویارویی با چالش ورشکستگی در سرمایه اجتماعی» که از سوی مؤسسه اندیشه معاصر دینی برگزار شد، گفت: یکی از واژگان کلیدی در قرآن «خسارت» است؛ خسران مبین، خاسرون، خسروا از جمله این واژگان است؛ خسران هم به معنای زیان دیدن و هم زیان زدن نسبت به اصل سرمایه است.

مرتضوی بیان کرد: در آیه 45 شوری« ...وَقَالَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ...» به این مطلب اشاره شده است؛ در اینجا اهل لزوما به معنای خویشاوند سببی و نسبی نیست؛ به تصریح برخی مفسران و اطلاق آیه مراد از اهل در این آیات یعنی تمامی کسانی که با خاسرین ارتباط و پیوند فکری و دوستی و ... داشته‌ و در جایگاه رهبری و فکری جامعه بوده و جامعه دست‌پرورده آنان است. البته ظهور کامل این زیان گرچه روز قیامت است ولی صحنه قیامت واکنشی از صحنه دنیا و بازتاب واقعیت این دنیاست. 

پژوهشگر حوزه علمیه با اشاره به آیه 97 هود«إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَمَا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِيدٍ»، تصریح کرد: مردم از فرعون تبعیت می‌کردند ولی زمامداری و رهبری فرعون چیزی جز خسارت مبین نبود و امر او رشدیافته نبود؛ یعنی ای تابعیان فرعون شما که فکر و عقیده و اخلاق و فرهنگ و سیاست خود را به فرعون سپردید «يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَبِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ؛روز قيامت پيشاپيش قومش مى ‏رود و آنان را به آتش درمى ‏آورد و [دوزخ] چه ورودگاه بدى براى واردان است»؛ سر اینکه اسلام این همه به امامت در اصول و فروع دین بها داده و حتی توحید بدون آن را بی ثمر شمرده است ناشی از این جایگاه با عظمت است.

امامت و رهبری در اسلام، رکن است

مرتضوی بیان کرد: در برخی روایات وقتی ارکان اصلی اسلام را بیان می‌کند ولایت را هم در شمار آنها ذکر می‌شود و از بقیه مهمتر هم شمرده می‌شود زیرا والی و امام، راهنما و هادی و جلودار مردم نه فقط در علم و گفتار بلکه در عمل است؛ اگر در آموزه‌های دینی می‌بینیم نسبت به پیروی از پیشوایان حق و معصوم اطاعت مطلق خواسته شده و در مقابل نسبت به پیشوایان ظالم نهی شده به خاطر همین مسئله است. اگر قرآن مسیحیان و یهودیان را نکوهش کرده زیرا چشم و گوش بسته مطیع رهبرانشان بودند و آنان را ارباب خود گرفته‌اند به همین دلیل است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه هر جامعه‌ای دارای سرمایه‌های اجتماعی، اقتصادی، تاریخی، فرهنگی و اخلاقی است، اظهار کرد: یکی از مهمترین سرمایه‌های هر جامعه اخلاقی و اجتماعی و دینی است و آنچه تعیین‌کننده است ظواهر برخی اعمال نیست؛ در برخی روایات آمده فریب نماز و روزه نمازگزاران و روزه‌داران نخورید گاهی انسان معتاد به خواندن نماز و روزه شده است و اگر آن را ترک کند ممکن است دچار وحشت و نگرانی شود، بنابراین رزش واقعی فرد و جامعه نمازگزار با راستگویی و امانتداری سنجیده می‌شود.

ویژگی جامعه بحران‌زده

وی اضافه کرد: ایثار، ادب، وحدت و اخوت، آزادی، حق‌خواهی، صبر، عزتمندی، مسئولیت‌پذیری، شجاعت، عدالتخواهی و انصاف، پایبندی به پیمان، نظم اجتماعی مهمترین سرمایه‌های اجتماعی هستند لذا جامعه‌ای که در برابر اینها باشد ورشکسته است؛ یعنی اگر این صفات خوب در غالب مردم و فرهنگ اجتماعی یک جامعه وجود نداشته باشد آن جامعه بحران‌زده و ورشکسته است؛ تصویری که امام علی(ع) از دوران خودشان ارائه فرمودند جامعه ورشکسته‌ای بود که دچار بحران اخلاقی و اجتماعی بود و ناله امام را بلند کرد.

مرتضوی اضافه کرد: رواج چاپلوسی، دزدی، رانتخواری، خواری، ترس و زبونی، سوءظن و تجسس، دست‌اندازی به بیت‌المال و اموال دیگران، زیاده‌طلبی، حسادت، کینه‌ورزی و لجاجت، خودبینی، اختلاف، خیانت، قانون‌گریزی، بدزبانی و ستم به زیردست، بی غیرتی، تنبلی ورفاه طلبی، تکروی و استبداد و نومیدی و یاس، نفاق، دورویی، تبعیض و بی عدالتی، شهوت پرستی و شکم‌بارگی ، بیکاری و فقر، گسترش ربا و رشوه و رواج بی بند و باری، طلاق و خانه‌گریزی و ناامنی مالی و عرضی، مال‌اندوزی و مال پرستی، جهل و بی سوادی و زهدفروشی و ریا از مهمترین عواملی است که سبب فروپاشی سرمایه اجتماعی جامعه می‌شود.

مرتضوی اضافه کرد: سنجش سرمایه‌های مادی کار دشواری نیست؛ امام علی(ع) فرمودند: امروز تمام افرادی که در کوفه هستند از خط فقر بالاتر آمده‌اند حتی کسانی که در سطوح پایین زندگی هستند، از نان گندم سیر می‌خورند، سرپناه دارند و از آب بهداشتی و گوارا می‌خورند ولی سنجش سرمایه‌های اجتماعی کار دشواری است و دیده تیزبین امام علی(ع) است که ما را به ورشکستگی اجتماعی جوامع اسلامی به خاطر سیاست‌های غلط حاکمان گذشته آشنا می‌کند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: زمامداران ناصالح معمولا تلاش می‌کنند نقش خود را در ورشکستگی سرمایه‌های اجتماعی نادیده گرفته و بپوشانند یا کمرنگ کنند؛ بهترین ابزار برای این افراد ناصالح، دین و مذهب است که آن را اسیر خود می‌کنند؛ حکومت‌های ناصالح باکی ندارند که تبلیغ و ترویج کنترل‌شده بخش‌هایی از دین را داشته باشند، بنی امیه مردم را در فهم دین آزاد گذاشته‌اند ولی اجازه نمی‌دهند آنها بدانند چه کارهایی شرک است. 

بحران اخلاقی و ویژه‌خواری

وی افزود: امام علی بعد از 25 سال با جامعه ورشکسته روبرو بودند که با بحران اخلاقی مواجه بود و در دوره 5 ساله حکومتشان نتوانستند آن را به مسیری که مدنظر داشتند بازگردانند؛ یکی از مظاهر بزرگ ورشکستی جامعه آن روز، گسست‌های و اختلاف طبقاتی بود که در جامعه ایجاد شد و در نهایت سبب قتل عثمان شد. امام در خطبه شقشقیه وقتی به مقطع دوره عثمان می‌رسد به دست‌اندازی او به بیت‌المال و مال پرستی او اشاره و تاکید کرده است.

مرتضوی بیان کرد: امام علی(ع) عثمان و بنی امیه را به شترانی تشبیه کرده‌اند که دائماً با خار و نیزار بیابان روبرو بوده و ناگهان به سبزه‌زار نرم و لطیفی رسیده است و با ولع و حرص بر این سبزه‌های بهاری هجوم می‌برد؛ خلیفه سوم و اقوامش سرمایه و مال بیت المال را اینطور خوردند و بالا کشیدند تا اینکه سرانجام سبب قتل او شد. ابن ابی الحدید گزارشاتی از فساد مالی عثمان داده است ولی بحث، فقط خسارت مالی نبود بلکه پیامدهای اخلاقی و اجتماعی و ایجاد فرهنگ ویژه‌خواری، بحران در اخلاق اجتماعی و ایجاد عقده و حرص و شکاف و تبعیض اجتماعی از آن خسارت‌بار تر است.

وی افزود: اگر ویژه‌خواری رویه عمومی شد خسارات زیادی به جامعه می‌زند؛ عثمان یک پنجم غنائم را به دامادش مروان بخشید و دخترش را به او داد و زیدبن ارقم که کلیددار بیت المال بود از سمتش استعفا کرد. امام علی با چنین جامعه‌ای روبرو بودند لذا با کراهت حکومت را پذیرفتند و وقتی به خلافت رسیدند براساس خطبه 129 فضای جامعه دوره خود را اینگونه تصویر کرده‌اند. فرمودند: در روزگارى هستيد كه خوبى به آن پشت كرده و مى‌گذرد، و بدى بدان روى آورده، پيش مى‌تازد، و طمع شيطان در هلاكت مردم بيشتر مى‌شود. هم اكنون روزگارى است كه ساز و برگ شيطان تقويت شده، نيرنگ و فريبش همگانى، و به دست آوردن شكار براى او آسان است.

کجایند خوبان شما؟