نفی نژادپرستی در خوانش سید قطب از سوره حجرات

به گزارش ایکنا؛ سیدمحمدهادی گرامی، عضو هیئت علمی پژهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در یادداشتی با عنوان «سوره حجرات و غیریت‌سازی پان‌اسلامیستی» به بررسی تفسیر سید قطب از آیه 13 سوره حجرات پرداخته است. متن یادداشت از نظر می‌گذرد؛

«در جهان اسلام عمدتا چهار گفتمان تلاش کرده‌اند آیه 13 سوره حجرات: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ» را در فرآیند غیریت‌سازی خود وارد کنند و در تفسیر آیه هر کدام «خود» و «دیگری» خاصی را براساس تعلقات گفتمانی و دغدغه‌های خویش، برساخته‌اند. نوع مواجهه با این آیه، می‌تواند در چارچوب چهار گفتمان که هر کدام برسازنده یک «خودـ دیگری» خاص هستند، فهمیده شود.

«ساینتیسم و مدرنیسم غربی» نخستین گفتمانی است که در تفسیر آیه غیریت‌سازی کرده است. وابستگان به این گفتمان شیفته و تحسین‌گیر پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی غرب به خصوص در حوزه علوم طبیعی هستند. برای افراد این گفتمان «خودی» همان غرب و «دیگری» جهان سنتی اسلام است. «پان‌اسلامیسم وغرب‌ستیزی» دومین گفتمانی است که آیه را در فرایند غیریت‌سازی خود وارد کرده است. از نظر این گفتمان ـ دقیقاً بر خلاف گفتمان قبلی ـ «خودی» جهان اسلام یکپارچه و موَحَّد بدون درنظر گرفتن گرایش‌های فرقه‌ای است و «دیگری» جهان غرب است. «ملی‌گرایی ایرانی ـ شیعی» سومین گفتمانی است که آیه را دستمایه غیریت‌سازی کرده است. برای وابستگان به این گفتمان «خودی» همان ایرانیت با تأکید بر هویت شیعی است و دیگری همان عربیت با تأکید بر هویت سنّی است. «ملی‌گرایی عربی ـ سنی» چهارمین گفتمانی است که براساس این آیه غیریت‌سازی کرده است. در این گفتمان «خودی» عربیت با تأکید بر هویت اهل سنت و «دیگری» عجمیت با تأکید هویت شیعی است.

پان‌اسلامیسم یا اتحاد اسلام یک ایدئولوژی مدرن در جهان اسلام است که سعی می‌کند با اتحاد بین مسلمانان، هرگونه پیوند با میهن، قومیت و حتی پیوندهای فرقه‌ای درون اسلامی را با پیوند فراملیتی براساس اسلام جایگزین کند. واژه «پان‌اسلامیسم» نخستین بار توسط شرق‌شناسان اروپایی در باب سیاست‌های توسعه‌طلبی دولت عثمانی به کار رفت. با اینکه پان‌اسلامیسم در ابتدا از جهان اهل سنت، ترکیه و مصر پاگرفت، برخی سید جمال‌الدین اسدآبادی (1314/1897) را بنیانگذار این تفکر دانسته‌اند. ترویج این گرایش توسط بسیاری از پان‌اسلامیست‌ها با ارجاع و استناد به قرآن صورت می‌گیرد؛ پاگیری این نگاه، چیزی است که عمدتاً با بازگشت قرآن و کنار نهادن قرائت‌های کلاسیک از قرآن ـ به خصوص از تنگنای فقه و احادیث ـ شکل می‌گیرد.

بر این اساس، یکی از آیاتی که در این چارچوب مورد توجه پان‌اسلامیست‌ها قرار می‌گیرد، آیه سیزدهم سوره حجرات است. سید قطب(1386/1986) یکی از مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین پان‌اسلامیست‌هایی که به تفسیر این آیه پرداخته است. سیدقطب با بازگشت به متن قرآن در پی ارائه خوانشی سازنده ـ از این آیه ـ برای الگو گرفتن جامعه مسلمانان است. وی با تأکید چندباره بر اینکه اصل و ریشه انسان‌ها یکسان است، این اختلاف و تفاوت را سبب شناسایی، برآوری حاجات و برکات می‌داند. سیدقطب پس از تأکید بر مساوات انسانی با هر قوم و قبیله و ریشه‌ای، تنها میزان و شاخص برتری را تقوای الهی اعلام می‌کند. به گفته وی اینجاست که همه تفاوت‌ها و شاخص‌ها به جز یک شاخص از اعتبار ساقط می‌شود و سنجش نسبت ابنای بشر با یکدیگر صرفاً براساس آن خواهد بود. به گفته سیدقطب، همچنین بر همین اساس همه خصومت‌ها و تعصب‌ها پایان می‌باید. به گفته وی اسلام با تعصب جاهلی مبارزه کرده است و همه باید زیر پرچم الهی و نه پرچم ملی‌گرایی، قوم‌گرایی و ... قرار گیرند. سید قطب در نهایت بر این باور است که این قاعده‌ای است که باید جامعه اسلامی بر پایه آن بنا شود و جامعه جهانی امری خیالی است که تحقق آن با شکست مواجه شده است؛ چرا که همگی زیر یک پرچم انحصاری به نام «رایة‌الله» قرار ندارند.

نکته بسیار جالب در خوانش وی عدم تمایل سیدقطب برای فهم آیه در چارچوب گفتمان شعوبی‌گری براساس گرایش‌های سنی/شیعی/عربی/عجمی است. همچنین وی در نوعی تقابل با گفتمان جهانی و غرب‌گرایی قرار دارد و تأکید می‌کند که شکل‌گیری این یگانگی و یکپارچگی بشری صرفا با قرار گرفتن همه در زیر پرچم اسلام و الله امکان‌پذیر است.