«رویکرد مجلسی در اعتبارسنجی روایات بحارالانوار» منتشر شد / برجسته‌سازی قرائن كتابشناسی
کتاب «رویکرد‌های علامه مجلسی در اعتبارسنجی روایات بحارالانوار»، تألیف ابوطالب مختاری، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد پردیس روانه بازار نشر شد و مولف ضمن اشاره به فصول چهارگانه کتاب به ویژگی‌های این اثر اشاره کرد.
به گزارش خبرنگار ایکنا؛ كتاب «رویكردهای علامه مجلسی در اعتبارسنجی روایات بحارالانوار»، تألیف ابوطالب مختاری، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد پردیس روانه بازار نشر شد. از طرفی 27 ماه مبارک رمضان هم مصادف با سالروز وفات محدث عالی‌مقام علامه محمدباقر مجلسی است و به دلیل تقارن انتشار این کتاب و سالروز وفات علامه مجلسی با مولف این اثر به گفت‌وگو نشستیم.
ابوطالب مختاری در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا؛ با اشاره به بخش‌هایی از زندگی علامه مجلسی بیان کرد: علامه محمدباقر مجلسی متولد 1037 قمری، از دانشورانی است كه در نیمه دوم حكومت صفویان فرصت مناسب و توفیق کم‌نظیری در جهت احیاء علوم و احادیث اهل بیت(ع) یافت. شواهد حاكی از آن است كه تمركز اصلی علامه مجلسی در 73 سال عمر پر بركت خویش با تأثیرپذیری از پدر دانشمندش، محمدتقی مجلسی بر تبیین و ترویج مذهب تشیع با محوریت احادیث اهل بیت(ع) از راه‌های تدریس، مرجعیت فقهی و دینی برای مردم، تألیف به زبان فارسی و عربی، شرح‌نویسی بر احادیث، تنظیم و تبویب موضوعی احادیث و نسخه‌شناسی بوده است. علاوه بر آنكه وی در برپایی جماعت‌ها و مراسم‌های مذهبی و رفع نیازهای مؤمنان و حتی امر به معروف و نهی از منكر حاكمان، حضور مؤثر اجتماعی داشته است.
مختاری تصریح کرد: علامه مجلسی در سال 1070 قمری، برای 10 كتاب حدیثی مهم شیعه، فهرستی تدوین كرد كه طالبان با راهنمایی آن بتوانند به آسانی از آن كتب بهره برند. تصویر این مجموعه به نام «فهرست الكتب العشر» یا «فهرست مصنفات اصحاب» در جلد 103 بحار به دست خط وی موجود است. وی این مجموعه را برای نیل به هدفش كارآمد و كافی ندانست، لذا بر آن شد، براساس آن فهرست، كتابی تدوین كند كه اصل احادیث در آن قابل دسترس باشد و از منابع روایی دیگر نیز در آن بهره برد. بدین‌سان مهمترین و مفصل‌ترین اثر خویش یعنی «بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار» را در 25 مجلّد بزرگ پس از سال 1070 قمری آغاز كرد و تا آخر عمر شریفش یعنی سال 1110 قمری مراحل تكمیلی آن ادامه یافت، به طوری كه 9 مجلد آن پس از درگذشت علامه از سوی شاگردانش پاكنویس شده است. این مجموعه با داشتن 2489 باب و ده‌ها هزار حدیث، از روی بیش از چهارصد منبع حدیثی نگاشته شده است.
بحارالانوار دایرةالمعارف بزرگ موضوعی در حدیث شیعه
وی بیان کرد: روشن است كه احادیث و روایات پیشوایان معصومین(ع) پس از قرآن مهمترین منبع دین اسلام است. نگاهی اجمالی به تاریخ حدیث شیعه نشان می‌دهد كه بحارالانوار از مهمترین و بزرگترین جوامع حدیثی شیعه است كه می‌توان آن را یك دائرة المعارف بزرگ موضوعی در حدیث شیعه دانست. شرح‌های عالمانه علامه مجلسی بر احادیث این جامع حدیثی، جامعیت آن و در برداشتن بسیاری از مطالب احادیث شیعه، آن هم به صورت مرتب و منظم و نیز محفوظ ماندن برخی آثار و احادیث شیعه از طریق بحارالانوار، بر اهمیت این دائرة المعارف حدیثی افزوده است.
مختاری گفت: بنابراین با توجه به جایگاه كلیدی حدیث در علوم دینی و اهمیت بحارالانوار در میان كتب حدیثی كه بر اساس صدها منابع حدیثی پیشینیان تألیف گشته، لازم است پژوهشگران علوم دینی بیش از پیش در مورد ابعاد گوناگون بحارالانوار تحقیق كنند. ضرورت این پژوهش، زمانی بیشتر آشكار می‌شود كه از یك سو در روزگار ما به دلیل اشاعه خرافات و بدعت‌های منسوب به دین و تبلیغات دشمنان تشیع و یا گمراهان، حدیث‌گریزی رواج یافته است و از سوی دیگر انتقادهای ناسنجیده و اعتبارسنجی‌های نادرست نسبت به بحار الأنوار، این جامع حدیثی را بیش از سایر كتب حدیثی در معرض اتهام و مهجوریت قرار داده است.
وی در باب علت نگارش کتاب خود یعنی «رویكردهای علامه مجلسی در اعتبار سنجی روایات بحارالانوار» بیان کرد: از سال‌ها پیش همواره این سوال را در ذهن داشتم كه علامه مجلسی چگونه بحارالانوار را تألیف كرده است و آیا خود وی روایات آن را معتبر می‌داند؟ به عبارت دیگر آیا علامه مجلسی در تألیف بحارالانوار مبنا و ضابطه خاصی داشته است و بر آن اساس منابع و روایات را گزینش می‌كرده یا آن گونه كه مشهور شده، گزینشی در كار نبوده و قصد اصلی وی جمع‌آوری احادیث بوده است و حتی خودش بسیاری از آن احادیث را معتبر نمی‌دانسته است؟
مختاری افزود: این پرسش‌ها سبب شد تا به لطف خدا موضوع رساله‌ام در دوره دكتری در دانشگاه كاشان با عنوان «بررسی مبانی اعتبار سنجی بحارالانوار» و با راهنمایی استاد محسن قاسم‌پور و همكاری استادان گروه علوم قرآن و حدیث آن دانشگاه تصویب شده و انگیزه تحقیق دوچندان شود و البته كتاب حاضر پژوهش‌های تكمیلی از آن رساله را نیز به همراه داشته است.
وی بیان کرد: با ارج نهادن به تلاش‌های علمی پژوهشگران پیش از خود، در این موضوع و مطالعه آثار آنان و به ویژه آثار دكتر حسن طارمی كه بر حقیر منت نهادند و كتاب حاضر را با مقدمه پر محتوای خویش آراستند، دكتر احمد عابدی و دكتر عبدالهادی فقهی‌زاده، بر آن شدم كه در تكمیل پژوهش‌های این بزرگواران با بازنگری عبارات علامه مجلسی در آثار گوناگون و به ویژه مقدمه بحار الأنوار، مرآةالعقول و ملاذالاخیار و كتاب شرح اربعین و بررسی روش‌شناسی تألیف مجلدات هفتم و چهاردهم از بحارالانوار و روش استفاده علامه از برخی كتب حدیثی در بحارالانوار، در حدّ بضاعت اندك خویش مبانی اعتبارسنجی روایات نزد علامه مجلسی، روش‌شناسی تألیف بحار الأنوار و انگیزه وی را استخراج و تبیین کنم.
این حدیث‌پژوه با اشاره به فصول کتاب بیان کرد: این کتاب چهار فصل دارد؛ بنده پس از بیان كلیات تحقیق خویش در فصل نخست، از آنجا كه احادیث بحارالانوار از صدها كتب حدیثی محدثان متقدم و متأخر اخذ شده است، در فصل دوم ابتدا مختصری از تاریخ حدیث شیعه را از ابتدای اسلام تا عصر حیات علامه مجلسی برای ورود بهتر به بحث اصلی و استفاده بیشتر عموم از كتاب، تنظیم و سپس تلاش کردم خلاصه‌ای از حیات علمی علامه مجلسی و ویژگی‌های عصر تألیف بحارالانوار و زمینه‌های شكل‌گیری آن را تبیین كنم.
تبیین مبانی اعتبار سنجی روایات از دیدگاه علامه مجلسی
وی تصریح کرد: بحث اصلی در فصل سوم كتاب، تبیین مبانی اعتبارسنجی روایات از دیدگاه علامه مجلسی است. بدین جهت ابتدا به شرح دو مبنای «تحفظ بر متن احادیث و پرهیز از تأویل مگر به ضرورت» و «رعایت قاعده تسامح در ادله سنن به صورت محدود» كه برخاسته از متن روایات و موافق با روش اخبارگرایی علامه مجلسی است پرداخته و سپس به تفصیل دو مبنای اصلی علامه مجلسی در ارزیابی احادیث یعنی «توجه به روش كتاب محورانه و قرائن كتابشناسی» و «تقدم متن‌محوری بر سندمحوری» را بیان كرده‌ام و نشان دادم كه علامه مجلسی دو مبنای اصلی خود را به پیروی از قدمای محدث در ارزیابی احادیث به كاربرده است.
مختاری افزود: به بیان دیگر، علامه مجلسی معتقد است صاحبان كتب اربعه یعنی شیخ كلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی و سایر محدثان دوره متقدم یعنی قبل از شیخ طوسی در ارزیابی احادیث، آن‌طور كه صاحب معالم و شیخ بهایی هم گفته‌اند، قرینه‌هایی که اغلب از نوع كتاب‌محوری و متن‌محوری بوده در اختیار داشته‌اند و بر این اساس به صحت حدیث حكم می‌كردند. علامه مجلسی بر آن است كه تمام قرائنی كه قدمای محدث داشتند، از بین نرفته و می‌توان با پژوهش‌های حدیثی جایگاه كتاب‌محوری را در آثار قدمای محدث و تأثیر آن را در اعتبارسنجی روایات نزد آنان یافت. بدین معنا كه اغلب احادیث كتب اربعه و كتب معتبر حدیثی در دوره متقدمان از اصول و كتب معتبر اولیه اصحاب امامیه نقل شده است و آن منابع اولیه در دسترس قدمای محدث از طرق مختلف بوده است و آنان نقد و بررسی متن حدیث را براساس كتاب و نسخه‌های مختلف آن انجام می‌دادند و نه بر اساس سلسله راویان حدیث.
روش كتاب‌محورانه و قرائن كتابشناسی
وی با اشاره به شاخصه اصلی کتاب خود بیان کرد: شاخصه اصلی كتاب، برجسته کردن همین مبنا یعنی «توجه به روش كتاب‌محورانه و قرائن كتابشناسی» به عنوان مهمترین مبنای علامه مجلسی در تألیف بحارالانوار است. به عبارت دیگر با توجه به مقدمه‌های پر‌فایده بحارالانوار، وی با تكیه بر اعتماد به آثار حدیثی و كتبی كه احادیثی ارزنده در بر دارد، با نظام اولویت‌بندی خاص در اعتبارسنجی منابع حدیثی به تألیف بحارالانوار پرداخته است. از مقدمه بحار روشن می‌شود که علامه مجلسی تمام منابع بحار را در یك درجه از اعتبار نمی‌داند و به نظام رتبه‌بندی در صحت و ضعف احادیث و منابع قائل است، از این رو در مقدمه بحار هجده مورد از منابع را كم‌اعتبار می‌داند.
مختاری گفت: وی برای اعتماد بر مصادر بحار، بیش از بیست قرینه عنوان كرده است كه رایج‌ترین آنها «جایگاه علمی و جلالت مؤلف»، «شهرت و متداول بودن تألیف» و «محتوای سودمند كتاب» است. همچنین اجازاتی كه علامه مجلسی در مجلد پایانی بحارالانوار آورده، تأییدی است بر شیوه كتاب‌محورانه علامه مجلسی كه حدیث‌پژوهان آن را تحلیل فهرستی در برابر تحلیل رجالی می‌نامند و این اجازات كه برخی از آنها تا عصر ائمه(ع) دارای سند متصل است، قرینه‌ای است بر اتقان منابع حدیثی و وحدت رویه محدثان و فقهای شیعه در تاریخ حدیث شیعه.
وی افزود: پس از این، مبنای مهم دیگر علامه مجلسی در ارزیابی منابع و روایات، مقدّم ساختن قرائن متنی محتوایی و داخلی بر قرائن سندی و خارجی به ویژه در موضوعات غیرفقهی است. از این رو، وی در برخی موارد همچون دانشمندان حدیث‌محور شیعه از جمله سید‌بن طاوس، مخالفت خویش را با رجالیان نشان داده است.
مختاری با اشاره به بخش‌های دیگری از فصل سوم کتاب تصریح کرد: در بخش دیگری از فصل سوم كتاب به بررسی روش تألیف بحار در دو كتاب امامت و السماء و العالم پرداخته‌ام. بررسی‌ها نشان می‌دهد كه بیش از هفتاد درصد روایات بحار از منابع دوره متقدمان است كه در آن میان، بیشترین نقش را كتب اصیل‌تر، معتبر‌تر و مشهورتر دارند. همچنین استفاده از منابع كم‌اعتبار در بحار كمتر از یك درصد است كه در برخی مواردِ آن، مؤلّف بی‌اعتمادی و تردید خود را نسبت به حدیث اعلام می‌كند.
وی افزود: بررسی نحوه استفاده علامه مجلسی از برخی منابع، روشن ساخت كه وی برخی منابع اصیل و قدیمی‌تر مثل محاسن برقی و بصائر الدرجات را تقریباً به طور كامل در بحار الأنوار آورده است، و در استفاده از منابع بعدی مثل توحید شیخ صدوق و خرائج و جرائح راوندی در مواردی كه احادیث در منابع قدیمی‌تر وجود داشت، نقل از آنها را بر منابع جدیدتر اولویت داد و سایر احادیث را براساس مبنای كتابشناسانه و قرائن متن‌محورانه برای تكمیل خانواده حدیثی خویش و حفظ میراث مكتوب شیعه براساس اجتهاد و مبانی خویش، پس از گزینش آورده است.
مختاری بیان کرد: همچنین روشن شد كه علامه مجلسی حتی در استفاده از منابع كم‌اعتبار و وجاده‌ای هم درایت علمی لازم را به‌كار برده است و تا دلیل محكمی از جهت متن، مثل موافقت محتوای آن با سایر احادیث صحیح و یا داشتن محتوای سودمند و یا از جهت سند، مانند وجود حدیث به دست خط یكی از محدثان مورد اعتماد، وجود نداشته باشد، آن را نقل نكرده است. به هر حال حضور علمی و نوآوری‌های علامه در تألیف بحار مشهود است.
وی بیان کرد: برای تكمیل پژوهش خود، در فصل چهارم به دسته‌بندی اقوال دانشوران و اندیشمندان شیعه در مورد وجود احادیث ضعیف در بحارالانوار از دیدگاه علامه مجلسی پرداختم. نتیجه بررسی‌ها این است كه با اینكه میان عده‌‌ای از عالمان، مشهور است كه علامه مجلسی در تألیف بحار الأنوار فقط قصد جمع‌آوری احادیث را داشته است و به صحت و سقم آن توجهی نداشته است، ولی توجه به مبانی اعتبارسنجی روایات نزد علامه مجلسی، بازبینی مقدمه بحار الانوار و شواهد دیگر مثل عدم استفاده وی از بسیاری از منابعِ موجود در زمان خویش و وجود بسیاری از روایات بحار در سایر آثار علامه مجلسی، از جمله دلایلی است كه نشانگر نادرست بودن این سخن است.
این مدرس دانشگاه گفت: به عبارت دیگر براساس شواهد موجود، سخن كسانی كه قائل به اعتبار كلی احادیث بحار نزد علامه مجلسی جز در موارد تصریح شده به ضعف حدیث هستند، درست‌تر می‌نمایاند و چون وی در 18 مجلد كه شرح وی ذیل احادیث موجود است، فقط در موارد اندكی یعنی حدود 30 مورد، به بی‌اعتباری حدیث اشاره كرده است، می‌توان حدس زد در سایر مجلدات هم اگر او مهلت شرح احادیث را می‌یافت بر همان منوال، احادیث اندكی را ضعیف می‌شمرد. البته این مطلب منافاتی با این موضوع ندارد كه یك انگیزه مهم علامه از تألیف بحار حفظ میراث مكتوب حدیثی شیعه بوده است.
وی تصریح کرد: انتقاد از بحارالانوار و تهذیب این دایرة المعارف بزرگ حدیثی شیعه بدون توجه به مبانی اعتبارسنجی پذیرفته شده از سوی مؤلف آن، سبب دوری از مسیر صحیح تحقیق و مقصد مؤلف آن می‌شود. بنابراین چون مهمترین مبنای علامه مجلسی در تألیف بحار الانوار مبنای كتابشناسانه وی است و علامه مجلسی روایات معتبر كتب محدثان پیش از خود را در بحار بازتاب داده است، برای بررسی صحت و نقد روایات بحار الانوار مهمترین روش، نقد منابع موجود در بحار است. چنان كه نمونه‌هایی از این نوع نقد صحیح در آثار برخی اندیشمندان شیعی وجود دارد و البته باید به نحوه استفاده علامه مجلسی از هر منبع و دلیل استفاده از آن نیز توجه شود.
مختاری با اشاره به فصل چهارم کتاب گفت: در پایان فصل چهارم با اشاره به كتاب‌های «مشرعة بحارالانوار» تألیف محمد آصف محسنی و «المعتبر من بحارالانوار» نشان دادم كه این كتاب‌ها در شكل كنونی خود نمی‌توانند نقد و تهذیب منصفانه‌ای بر بحارالانوار باشند، چون به مبانی اعتبارسنجی روایات نزد علامه مجلسی توجه نكرده‌اند و مبنای مؤلفان آنها گرچه سندمحورانه و تا حدودی نامشخص بوده است، ولی خود آن دو اذعان كرده‌اند كه اظهار نظرشان در مورد اعتبار روایات بحار به دلیل محدودیت علمی و پژوهشی، نظر نهایی آنان نیست. همچنین اخیرا دو تن از شاگردان محمدآصف محسنی در مقاله‌ای با عنوان شیوه صحیح اعتبارسنجی روایات بحارالانوار از دیدگاه آیت الله محمدآصف محسنی در مشرعة بحارالانوار، با اشاره به روش‌های اعتبارسنجی فراسندی از سوی صاحب مشرعه نشان دادند وی در بازنگری دیدگاه‌های خود در اعتبارسنجی روایات بحارالانوار به قرائن متنی بر صحت حدیث بیشتر توجه كرده است.
وی بیان کرد: كتاب حاضر گامی است كوتاه برای آشنایی بیشتر با رویكردهای علامه مجلسی در اعتبارسنجی روایات براساس شواهد موجود و روش‌شناسی تألیف دو مجلد بحارالانوار و بدیهی است كه معتقدم در بحارالانوار هم مثل هر جامع حدیثی دیگر وجود احادیث غیرمعتبر و ضعیف محتمل است و البته با توجه به كثرت منابع آن و فاصله تألیف آن از عصر ائمه(ع) این احتمال بیشتر است. ولی تلاش شد با انجام این پژوهش و تألیف كتاب حاضر بررسی منابع و احادیث ضعیف و كم اعتبار و احیانا غیرمعتبر بحار در چارچوب علمی ـ منطقی و با توجه به دیدگاه‌های علم‌الحدیثی علامه مجلسی صورت گیرد. در پایان از خدای متعال می‌خواهم به لطف خویش این بضاغت اندک و اثر ناچیز را از حقیر هدیه‌ای قرار دهد در جهت ادای بخش كوچكی از حقوق محدثان فداكار شیعه در طول تاریخ و به ویژه علامه والامقام محمد باقر مجلسی و پدر بزرگوارش محمدتقی مجلسی که رضوان خدا بر آنان باد. همچنین بر خود لازم می‌دانم از مسئولان محترم پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی و آقای دکتر عبدالمجید طالب‌تاش که مقدمات چاپ و نشر این کتاب را هموار کردند کمال قدردانی و تشکر را داشته باشم.
یادآور می‌شود، علاقه‌مندان برای دانلود این کتاب می‌توانند به سایت پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی به آدرس https://tasnim.iau.ir/fa/page/66/%D8%B1%D9%88%DB%8C%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%86%D8%AC%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%A8%D8%AD%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%B1 مراجعه کنند.
انتهای پیام
