زیبانگاری قرآن؛ موهبتی آسمانی در پهنه اسلام/ ایرانیان پیشتاز هنر کتابت قرآن هستند

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ پیشینه کتابت قرآن کریم و زیبانگاری این موهبت آسمانی، به قرون نخستین اسلام می‌رسد، زمانی که کاتبان وحی همچون مولای متقیان حضرت علی بن ابیطالب(ع) آیات الهی را بر روی صفحات مرسوم آن دوره از قبیل پوست، چوب و استخوان می‌نوشتند.

قرآن‌های منسوب به دستخط امامان شیعه(ع) که اغلب با خط کوفی و بر روی پوست آهو و در قطع بیاضی کتابت شده، زیباترین شاهد این موضوع است، مجموعه‌های از قدیمی‌ترین مصاحف قرآنی در جهان اسلام و به‌ویژه ایران را تشکیل می‌دهند. بیشتر این مصاحف اکنون در کتابخانه‌ها و موزه‌های ایران و پس از آن در عراق، ترکیه، مصر، یمن، هند، و برخی کشور‌های اروپایی، چون انگلستان و آلمان نگهداری می‌شوند. هیچ یک از این قرآن‌ها کامل نبوده و صفحات آن در سراسر جهان پراکنده شده‌اند، از جمله نسخه منسوب به امام رضا(ع) که چندی پیش صفحاتی از آن در حراج لندن دیده شده بود.

با تکامل و تغییرات خط کوفی به کوفی تزیینی، ایرانی، اِفریقی و سیر تحول خط در جهان اسلام، هنرمندان و خوشنویسان برجسته‌‌ای همچون ابن‌مقله، ابن بواب، عثمان بن حسین وراق، راوندی، یاقوت مستعصمی و... به این امر همت گماشته و آثار فاخر و ماندگاری را از خود به یادگار گذاشته‌اند.

ارتقای هنر خوشنویسی و ابداع خطوط متفاوت

همزمان با ارتقای هنر خوشنویسی و ابداع خطوط متفاوت از قبیل ثلث، محقق، ریحان، نسخ، نستعلیق و... که در کتابت قرآن کریم به کار می‌رفت، هنرمندان تذهیب‌کار و کتاب‌آرا نیز با به‌کارگیری ذوق و سلیقه‌ای خالصانه به زیبایی بصری صفحات قرآنی پرداختند و شیفتگان این موهبت الهی را به خواندن آیات مشتاق‌تر کردند.

این سنت در اواخر دوران تیموری و عصر صفوی به اوج کمال رسید تا جایی که شاهزادگان دربار تیموری که زمانی اجدادشان با هجوم به سرزمین ایران، مانع پیشرفت و توسعه فرهنگ، علوم و هنر اسلامی بودند خود از مشتاقان و حامیان آثار هنری شده، گاه به کتابت قرآن کریم پرداختند.

قرآن منسوب به بایسنقرمیرزا و جزوه قرآنی است که به خط برادرش، ابراهیم سلطان، نگارش یافته و اکنون جزو نفایس و آثار منحصربه‌فرد هنر‌های اسلامی در گنجینه آستان قدس رضوی به شمار می‌رود. قرآن‌ها به نام نویسندگانش مشهورند. در ابتدای جریان نگارش قرآن، تنها خط مورد استفاده، خط کوفی بود. به تدریج و با ورود اقوام گوناگون با فرهنگ‌ها و خط‌های متفاوت، تنوع مناسبی در تعداد و انواع خط قرآنی داده شد

از جمله آثار آن دوره برگ‌های باقیمانده از قرآن منسوب به بایسنقرمیرزا و جزوه قرآنی است که به خط برادرش، ابراهیم سلطان، نگارش یافته و اکنون جزو نفایس و آثار منحصربه‌فرد هنر‌های اسلامی در گنجینه آستان قدس رضوی به شمار می‌رود. قرآن‌ها به نام نویسندگانش مشهورند. در ابتدای جریان نگارش قرآن، تنها خط مورد استفاده، خط کوفی بود. به تدریج و با ورود اقوام گوناگون با فرهنگ‌ها و خط‌های متفاوت، تنوع مناسبی در تعداد و انواع خط قرآنی داده شد. امروزه قرآن کریم با خطوط «نسخ»، «نستعلیق»، «ثلث»، «ریحان»، «معلی» و… به نگارش درمی‌آید.

امروزه آیات قرآن کریم به منزله یکی از محور‌های اصلی در خوشنویسی به کار می‌رود و در میان خوشنویسان کمتر کسی را می‌توان یافت که بخشی از قرآن کریم یا تمام آن را در قالب‌های گوناگون ترسیم نکرده باشد. علاوه بر نگارش مرسوم قرآن بر روی کاغذ که به صورت کتاب و جزوه عرضه می‌شود، نگارش قرآن روی سنگ، چوب، شیشه و اشیای دیگر و نیز ساخت تابلو‌های قرآنی با آمیزه‌ای از هنر‌های گوناگون، چون «معرق‌کاری» و «منبت‌کاری» هم در جامعه هنری قرآنی ما مرسوم شده است. برخی از خطاطانی که نسخه کاملی از قرآن را خوشنویسی کرده‌اند، برای استفاده عموم مردم آن را به چاپ رسانده‌اند که امروزه برخی از آن‌ها به نام نویسندگان خود مشهورند.

ابن مقله مبتکر خطوط شش‌گانه

بیش از دویست هزار نسخه، آراسته یا نیاراسته و ساده وجود دارد که حدود بیش از پنج هزار نسخه آن از نظر کتابت، کتاب‌آرایی، تذهیب، تشعیر، تجلید، و صحافی ارزش هنری دارد. در طول بیش از هزار سال تاریخ خوشنویسی مصحف شریف می‌توان بدون تفاخر و تعصب گفت که به شهادت تاریخ و میراث بازمانده، ایرانیان از دیرباز پیشتاز این هنر بوده‌اند.

ابن مقله محمد بن علی، وزیر بعضی از خلفای عباسی، ادیب، خوشنویس شیعی مبتکر خطوط شش گانه شامل نسخ، ثلث، محقق، ریحان، توقیع، و رقاع شمرده می‌شود. در تاریخ خوشنویسی قرآن به خطوط یادشده باید نستعلیق و حتی شکسته نستعلیق را هم افزود. بزرگترین خوشنویس و تذهیب‌گر هنرمند پس از ابن مقله، ابن بواب است: ابوالحسن علی بن هلال (متوفی ۴۱۳ ق) که به او کتابت بیش از شصت مصحف نسبت داده شده است، فقط یکی از آن‌ها در مجموعه مهم و معروف چستر بیتی محفوظ مانده و با تاریخ کتابت صریح و صحیح ۳۹۱ قمری و خوشبختانه به همت بعضی اسلام‌شناسان قرآن‌پژوه دو بار چاپ عکسی شده، و در ایران هم به همان شیوه چاپ شده است.

خوشنویسان قرآن‌نگار ایرانی

خوشنویس قرآن‌نگار مهم و معروف دیگر، یاقوت مستعصمی است. او غلام و برکشیده المستعصم آخرین خلیفه عباسی در قرن ششم بود. به او نیز کتابت ده‌ها مصحف نسبت داده می‌شود. دست کم یازده مصحف به قلم نسخ، ثلث و ریحان از او در موزه‌ها و کتابخانه‌ها در سراسر جهان باقی مانده است. سپس احمد سهروردی در قرن هفتم فقط بیست مصحف از کتاب‌های هفتادگانه و بیشتر آن در ربع رشیدی محفوظ مانده بود، اما حداکثر بیشتر از دو سه مصحف از او باقی نمانده است. پس از او باید از ارغون کاملی شاگرد یاقوت نام برد. البته درباره نسبت شاگردی او نزد یاقوت، مانند همین نسبت درباره احمد سهروردی نیز جای تردید هست.

سپس باید از ابراهیم سلطان بن شاهرخ برادر بایسنقرمیرزا در قرن هشتم یاد کرد که چند قرآن با درجات قوی و ضعیف موجود است. پس از او برادرش بایسنقر میرزا از نوابغ خوشنویسان و نویسنده قرآنی است که در ابعاد قالیچه‌وار (۱۰۱×۱۷۷ سانتی‌متر) با تاریخ کتابت ۸۳۷ قمری کتابت کرده است. از این مصحف خوش نگاشته شگفت‌آور، امروزه در مهم‌ترین کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مجموعه‌های معتبر صحافی باقی مانده است، البته برخی صفحات این قرآن دست دلالان آثار عتیقه افتاده و به عبارتی آن را سطر- سطر می‌فروشند.

از استاد محمد طبخی شیرازی معروف به روزبهان در قرن دهم هجری چند قرآن خوش نوشته و خوش‌آراسته باقی مانده است. سپس با یکی از استادان والامقام خوشنویسی قرآن به قلم نسخ ایرانی یعنی احمد نیریزی می‌رسیم، که در قرن یازدهم زمان شاه سلطان حسین صفوی زنده و هنرآفرین بوده است. به او کتابت بیش از یکصد قرآن و هفتاد صحیفه را نسبت می‌دهند. اما خط‌ پژوهان و مورخان هنر حدود ۱۰ نسخه از مصاحف وی را بازیافته‌اند. خوشبختانه از دو نسخه از مصاحف او چاپ عکسی بسیار نفیسی به عمل آمده است. نخست در سال ۱۳۴۴ شمسی به درخواست پهلوی دوم، پس از آنکه گروهی از علما، اشکالات آن را بازشناسی کردند که همه را شادروان مرتضی عبدالرسولی از استادان خوشنویس اصلاح کرد. این چاپ بعد‌ها همراه با ترجمه ابوالقاسم امامی به همت انتشارات نگار چاپ شد و تجدید چاپ مهم‌تری به همت انتشارات مولود کعبه در قم انجام شد.

جدی‌ترین کوشش در کتابت نستعلیق در عصر جدید مربوط به دو مصحف خوش‌نوشته شادروان استاد حسین میرخانی است. دیگری کتابت شادروان سیف الله یزدانی و فریبا مقصودی کرمانشاهی است. اما یکی از شگرف‌ترین کتابت‌های نستعلیق قرآن که رویداد مهمی در عالم خوشنویسی قرآنی و نستعلیق‌نگاری است، کتابت استاد سید محمد احصایی است که در اواسط سال ۱۳۸۲ آغاز شد. همین استاد بزرگ بیش از دو دهه به احیای خط منقرض شده محقق همت گماشت و حتی بیش از یک سوم قرآن کریم را هم کتابت کرده است

از مصحف نستعلیق نیز یک نمونه از عصر صفوی به قلم محمود نیشابوری در قرن نهم وجود دارد که با حمایت شاه طهماسب نوشته و اکنون در موزه توپکاپی سرای ترکیه محفوظ است. از عصر قاجار هم گویا کتابت نستعلیق باقی مانده است، اما جدی‌ترین کوشش در کتابت نستعلیق در عصر جدید مربوط به دو مصحف خوش‌نوشته شادروان استاد حسین میرخانی است. دیگری کتابت شادروان سیف الله یزدانی و فریبا مقصودی کرمانشاهی است. اما یکی از شگرف‌ترین کتابت‌های نستعلیق قرآن که رویداد مهمی در عالم خوشنویسی قرآنی و نستعلیق‌نگاری است، کتابت استاد سید محمد احصایی است که در اواسط سال ۱۳۸۲ آغاز شد. همین استاد بزرگ بیش از دو دهه به احیای خط منقرض شده محقق همت گماشت و حتی بیش از یک‌سوم قرآن کریم را هم کتابت کرده است.

آیه‌نگاری‌های استاد احصایی به شیوه نقاشی- خط، همانند آیه نگاری‌های استاد جلیل رسولی و استاد امیرخانی در اوج است. از بزرگترین هنرمندان خوشنویس استاد در قلم ثلث و نسخ که به شرف کتابت مصحف نایل شده‌اند، شادروان استاد احمد نجفی زنجانی است. یکی دیگر از خوشنویسان و نگارگران امروز که چهار مصحف شگفت‌آور به جهان هنر قدسی و هنر قدسی جهان اهدا کرده است، استاد بهرام سالکی است. در یکی از دوره‌های اولیه نمایشگاه قرآن، بخش‌هایی از قرآن عتیق عرضه شد و توجه اهل هنر و اهل نظر را جلب کرد.

خوشنویسان قرآن‌نگار ترک

بد نیست به خوشنویسان ترک در امپراطوری عثمانی نیز اشاره کنیم که مصاحف ارزشمندی نگاشته‌اند. یکی از این قرآن‌ها به قلم مصطفی نظیف است که حدود یکصد سال پیش نگاشته است و در سال ۱۳۴۳ شمسی با نظارت شادروان محمود رامیار با افزودن فهرست‌های الفاظ و موضوعات به همت انتشارات امیرکبیر و به مدیریت مرحوم عبدالرحیم جعفری به طبع رسید. از خوشنویسان قرآن‌نگار تراز اول امروز ترکیه، استاد حامد الآمدی است، که چندین مصحف به خط نسخ ترکی نوشته است که همه به درجات گوناگون از نفاست، به چاپ رسیده است. پیش از او حافظ عثمان قایش‌زاده از خوشنویسان بزرگ ترک بوده است. بهترین و شاید تنها مصحف خوش‌نوشته عراقی که به قلم نسخ نیریزی‌وار است به همت حافظ محمد امین الرشدی در سال ۱۲۳۶ قمری که در اوج و کمال هنری است، نگاشته شده است.

کتابت قرآن در سرزمین‌های دیگر

نقش اهل فن قاهره هرچه در خوش‌خوانی و قرائت قرآن است، اما در خوشنویسی و کتابت قرآن اثر مهمی از آن‌ها به ظهور نرسیده است؛ جز اینکه قرآن رسمی و امروزین جهان اسلام در حدود هشتاد سال پیش در قاهره به ثمر رسیده است. نقطه عطف جدید خوشنویسی قرآن، با ظهور استاد عثمان طه خوشنویس سوری (که مادرش ایرانی و اهل آذربایجان است) بود. یعنی مصحف شام-سوریه بر مبنای صحیح‌ترین قرآنی که با کاربست دقیق‌ترین روش‌های علمی و بر مبنای رسم‌الخط عثمانی به قلم او نوشته شده بود، بر مبنای مصحف قاهره بود و سرانجام بزرگترین قرآن‌شناسان عربستان، مصحف مدینه را که امروزه پس از گذشت ۲۲ سال از شهرک چاپ قرآن در مدینه به نام مجمع الملک فهد لطباعة القرآن الکریم، در حدود ۲۰۰ میلیون نسخه از آن به شکلی در دو قطع با استفاده از آخرین و پیشرفته‌ترین فناوری‌های چاپ و صحافی، چاپ کرده و به حجاج، مساجد، و محافل مذهبی اسلامی و اسلام شناسی سراسر جهان هدیه کرده‌اند.

کتابت عثمان‌طه از نظر استحکام، صلابت و ملاحت خط و شأن و صفایی که داشت، سزاوار بود که با این استقبال جهانی و تجدید چاپ شگفت‌آور مواجه شود. یکی از ویژگی‌های کتابت او، که در هر صفحه ۱۵ سطر دارد، این است که هر صفحه از آغاز آیه‌ای شروع و به پایان آیه ختم می‌شود. اساس این هنر که ابتکار آن از خطاطان ترک است و گویا در قرآن معروف به مصحف سلطان عبدالحمید هم مشهود است، باعث شده که گاهی در یکی دو سطر آخر معدودی از صفحات از یکدستی خارج شود که فقط برای اهل فن قابل تمییز و تشخیص است.