صبر ام‌البنین(س)؛ زینت‌بخش تاریخ کربلا

در تاریخ صدر اسلام، زنان بسیاری بودند که پا به پای مردان و گاه جلوتر از آنان رسالت انسان‌ساز خویش را ایفا می‌کردند. آنان افزون بر انجام فعالیت‌های معمول در خانه، در سنگر اجتماع نیز در دفاع از ارزش‌های اسلامی به جان‌فشانی می‌پرداختند. از این رو شناساندن الگوهای موفق و اسوه‌های فکری و عملی زنان کوشا در تاریخ اسلام اهمیت والایی دارد و باید به شناسایی اسوه‌های دانایی، ایمان و فضیلت همت گماشت. در این میان ام‌البنین(س)، مادر حضرت عباس(ع) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و نام عباس(ع) را بدون نام مادرش ام‌البنین(س) نمی‌توان در ذهن تصور کرد.

او از ابواب الهی و از برجسته‌ترین بانوان تاریخ است، اما تاریخ‌نگاران و راویان، از پیگیری جزئیات زندگانی بانویی که به‌تنهایی «یک امت» و «مدرسه‌ای فراگیر» برای همه نسل‌ها بود غفلت ورزیده‌اند. از آنجا که همسران اهل بیت(ع) از جایگاه رفیعی برخوردارند بررسی زندگی آنان می‌تواند برای همه انسان‌ها و در همه اعصار، به‌ویژه برای بانوان و مادران مسلمان و حتی غیرمسلمان الگویی کامل و مناسب بوده و به کارگیری خصوصیات اخلاقی، در رفتارهای اجتماعی و خانوادگی آنها بسیار تأثیرگذار و سرنوشت‌ساز باشد.

زندگی‌نامه

پنج سال از هجرت رسول اکرم(ص) به مدینه می‌گذشت؛ سالی که برای پیامبر و یارانش در مدینه بسیار سخت بود و لشکر قریش برای زدودن اسلام به سوی مدینه گسیل شدند و قهرمان کفر، عمر بن عبدود با ضربه علی(ع) به هلاکت رسید. در همین سال در بخش جنوبی شهر مکه در میان قبیله نام‌آور کلاب و در خانه جزام بن خالد، همه چشم به راه تولد نوزادی بودند؛ نوزادی که مقدر بود در آینده، به همسری قهرمان ایمان و عدالت امام علی(ع) در آید. تأکید امیرمؤمنان در انتخاب ام‌البنین(س) به‌عنوان همسری شجاع و قهرمان‌پرور دو مطلب اساسی را نشان می‌دهد: نکته اول نقش و اهمیتی است که همسر در شکوفایی فرزندان و نظام خانواده برعهده دارد. ویژگی‌های اخلاقی و ایمان پدر و مادر اگرچه تنها عنصر تشکیل‌دهنده ویژگی‌های فرزند نیست، ولی بخش مهمی از تربیت فرزند بدان وابسته است. بر همین اساس، در اسلام ازدواج با افرادی که دارای بیماری‌های روحی، روانی و جسمی هستند، نهی و ازدواج با دارندگان کمال و آراستگی پیشنهاد شده است.

نکته دوم این است که امام(ع) با آینده‌نگری می‌دانستند که در حماسه کربلا، حضور فرزندی رشید در کنار امام حسین(ع) و زینب کبری(س) برای حمایت از دین خدا ضروری است تا حماسه عاشورا در صفحه روزگار ماندگار بماند.

ثمره ازدواج امیرالمؤمنین(ع) با حضرت ام‌البنین(س) چهار پسر رشید به نام‌های عباس(ع)، جعفر، عبدالله و عثمان بود که به دلیل داشتن همین پسران، او را ام‌البنین، یعنی مادر پسران می‌خواندند، فرزندانی که همگی در کربلا به شهادت رسیدند.

این بانوی بزرگوار از بدو ورود به خانه امام علی(ع)، همواره خود را در خدمت فرزندان فاطمه زهرا(س) می‌دید و عشق و محبت خود را نثار آنان می‌کرد، محبتی بی‌ریا و خالصانه که تمام وجود او را در بر گرفته بود. او خدمت به فرزندان رسول خدا(ص) و مادری کردن در حق ایشان را فرصت و توفیقی خدادادی در زندگی خویش می‌شمرد. از این رو، خود و فرزندانش مانند پروانه‌ای بر گرد شمع وجود امام علی(ع) و یادگاران پیامبر(ص) و زهرا(س) می‌گشت و از نور ایشان پر فروغ می‌شد.

سرانجام زندگی سراسر فضیلت، عاطفه و مبارزه حضرت ام‌البنین(س) در حدود ده سال بعد از حادثه کربلا به پایان رسید. آن بانوی بزرگوار پس از حادثه جانسوز کربلا، بار رسالت سیاسی و اجتماعی خویش را در زنده نگه داشتن حماسه جاویدان عاشورای حسینی به زیباترین شکل ممکن به انجام رسانید. تاریخ درگذشت این بانوی نامدار در هیچ یک از کتاب‌های معروف تاریخی و روایی نیامده و سن وی در هنگام وفات نیز مشخص نشده است.

ویژگی‌های ام‌البنین(س)

وفاداری: ام‌البنین(س) در خاندانی پرورش یافت که وفاداری به ارزش‌های انسانی در آن فضیلتی سترگ شمرده می‌شد. از این رو، این خوی خدایی با وجود او درآمیخت و ملکه وجودش گشت تا جایی که این صفت را در محضر امام علی(ع) پروراند و در وجود فرزندانش جاری ساخت. ام‌البنین(س) همچنان که در زندگانی علی(ع) و فرزندانش، کمال وفا را در حق آنان نگاه داشت، پس از شهادت امیرالمؤمنین(ع) نیز بر این وفاداری باقی ماند.

ادب: ام‌البنین(س) که از دامان خاندانی ادب‌پرور برخاسته بود، در محضر اسوه ادب امام علی(ع) آن‌را بارور ساخت و الهی کرد. او در پیشگاه خدا ادب بندگی را نگاه می‌داشت و نسبت به مردم فروتن بود؛ ولی بزرگ‌ترین نمود ادب او، در برابر علی(ع) و فاطمه(س) و فرزندان معصوم آنان است. هنگامی که به خانه حضرت علی(ع) قدم نهاد، خود را نه به‌عنوان جانشین فاطمه(س)، بلکه به‌عنوان خادم فرزندان فاطمه(س) می‌دانست، با آنان به ادب رفتار می‌کرد و آنها را گرامی می‌داشت. عباس(ع) از این سرچشمه ادب، تربیت آموخت که برادرش حسین را همیشه یا سیدی یا اباعبدالله(ع) خطاب می‌کرد و همواره ادب را در گفتار و رفتار خود نسبت به فرزندان زهرا(س) نگه می‌داشت.

ولایت‌دوستی و ولایت‌پذیری: عشق و محبت به ولایت با جان او آمیخته بود. او علی(ع) را نه تنها به‌عنوان همسر، بلکه به‌عنوان برادر رسول خدا(ص) و حجت خدا در میان مردم می‌دید و همسان به فرزندان معصوم او می‌نگریست. صفا و صمیمیت در محبتش به مقام ولایت، موج می‌زد و هرگاه حسنین(ع) را بیمار می‌دید، دست مهربانی بر سرشان می‌کشید و همچون مادر از آنان پرستاری می‌کرد، با سخنان مهربانه‌اش دل‌هایشان را آرامش می‌داد و در برابر آنان فروتنی می‌کرد.

شجاعت و شهامت: دلیری و شجاعت صفتی است که وجودش در مردان، به آنان برتری و بزرگی می‌بخشد. اگر این صفت در وجود زنی نهفته باشد که خود دارای کمال علمی و ادبی نیز هست، از او شخصیتی سرآمد و ممتاز می‌سازد. ام‌البنین(س) از خانواده‌ای برخاسته بود که معدن شجاعت و سرچشمه رشادت و غیرت به شمار می‌آمدند. به همین دلیل، وقتی علی(ع) از عقیل در مورد همسری که فرزندی شجاع بپرورد، راهنمایی خواست، او را به ام‌البنین(س) که خاندانش همه از شجاعان و پهلوانان عرب بودند، راهنمایی کرد.

صبر: جمله معروف «از حسین(ع) مرا خبر بده» که ام‌البنین(س) هنگام شنیدن خبر شهادت چهار فرزند خویش تکرار می‌کرد، مقام صبر و تحمل این مادر را آشکار کرده و زینت‌بخش صفحات تاریخ کربلا شده است. با آنکه بشیر خبر شهادت حضرت ابوالفضل(ع) 34 ساله، عبداللّه 24 ساله، عثمان 21 ساله و جعفر 19 ساله را به مادرشان می‌دهد، وی صبر و بردباری می‌کند و فقط از احوالات و سرنوشت امام خود حضرت سیدالشهدا(ع) می‌پرسد.

سخنوری و شاعری: سخنوری و شاعری ویژگی‌هایی است که آحاد جامعه فخر بر تن آدمی می‌پوشانند و هنرها هستند که برای دارنده آن، مایه افتخار به شمار می‌آیند. سخنوری و شاعری در میان اعراب صدر اسلام نیز امتیاز برجسته‌ای به شمار می‌رفت، هر کس از این هنر والا بیش‌تر بهره داشت، بلند مرتبه‌تر و گرامی‌تر بود. ام‌البنین(س) سخنوری توانا و شاعری خوش بیان بود و پس از واقعه عاشورا به همراه عبیدالله، فرزند عباس در بقیع حاضر می‌شد و بر شهیدان کربلا نوحه‌سرایی می‌کرد.

احساس مسئولیت مقابل دین خدا: یکی از دلایلی که باعث شد ام‌البنین(س) در عشق به حسین بن علی(ع) ذوب و با تمام وجود پیرو اهل بیت(ع) شود و به رفیع‌ترین درجات ایثار و فداکاری در این راه نایل آید و از خود و فرزندانش و هرآنچه دارد، شمع‌هایی بسازد تا گرد وجود نازنین ریحانه رسول الله(ص) و جگر گوشه بتول(س) بسوزند و بسازند تا از او حمایت و دفاع کنند، احساس مسئولیت او در برابر اهل بیت(ع) بود.

باید گفت این بانوی گرامی هر سه خصلت یاد شده را داشت؛ بدین معنی که او، هم از توفیق و مدد الهی در این مسیر بهره برد و هم از واعظ درونی در ارتباط با احساس مسئولیت نسبت به خاندان پیامبر(ص) برخوردار شد و هم از ارشاد و راهنمایی‌های همسرش، علی بن ابی طالب(ع)، به‌عنوان ناصح بیرونی استفاده کرد و با این خصلت‌ها برتر از دیگر زنان شد.

علم و دانایی: زندگانی ام‌البنین(س) همواره با بصیرت و نور دانش همراه بوده و این ویژگی والا در جای جای کتب تاریخی ذکر شده است و ما را با عظمت این بانوی عالمه و فاضله آشنا می‌سازد. علاقه ام‌البنین به اهل بیت(ع) و بصیرت دینی او به امامت به قدری بود که درباره او می‌نویسند: «برای عظمت و معرفت و بصیرت ام‌البنین همین بس که هر گاه بر امیرالمؤمنین(ع) وارد می‌شد و حسنین مریض بودند با ملاطفت و مهربانی با آنها صحبت می‌کرد و از صمیم قلب با آنها برخورد می‌کرد چونان مادری مهربان و دلسوز، علم سرشارِ وی در کلام او و فرزند بزرگوارش عباس نمایان بود. او از محدثات شیعه است و فرزندان خود را با علم و دانایی تربیت کرد. اگرچه آنان فرزندان «باب علم نبی» بودند اما از دانش مادری هم بی‌بهره نبودند چنان که حضرت علی(ع) در مورد عباس می‌فرماید: «همانا فرزندم عباس در کودکی علم آموخت و به سان نوزاد کبوتر که از مادرش آب و غذا می‌گیرد از من معارف را فرا گرفت» ام‌البنین(س) که خود از دانش و فضیلت مایه داشت، در خانه علی نیز از کمالاتی علوی سرشار گشت، به گونه‌ای که همه آنانی که از او نامی برده‌اند، وی را به فضل و کمال و علم ستوده‌اند. از این رو، عشق و علاقه او نسبت به اهل بیت(ع) و علی تنها در روابط عاطفی نبود، بلکه از آگاهی و شناخت وی نسبت به آنان سرچشمه می‌گرفت.

پاسداشت نهضت عاشورا

سنگینی مصیبت امام حسین(ع) و لزوم پاسداری از نهضت عاشورا و رساندن پیام آن به آیندگان اقتضا می‌کرد که بازماندگان و وابستگان این حادثه، آن را با هر روش ممکنی زنده نگاه دارند. یکی از این راه‌ها، برپایی مراسم سوگواری و عزای عمومی بود. ام‌البنین(س) یکی از کسانی بود که این وظیفه مهم را برعهده گرفت و از ویژگی‌های بسیار مهم این بانو توجه به زمان و مسائل مربوط به آن است. وی پس از واقعه عاشورا با مرثیه‌خوانی و نوحه‌سرایی ندای مظلومیت کربلاییان را به گوش نسل‌های آینده رسانید. بی‌شک، این موضوع افزون بر بار سیاسی، بار عاطفی نیز داشته است.

منابع:

آقاجانی قناد، علی. (1382). مادر فضیلت‌ها، قم: مرکز پژوهش های صدا و سیما

الجعفری، الزهیر. (1386). تاریخ و رجال: شخصیت و موقعیت ام‌البنین در اسلام، میقات حج، ش62

جعفر زاده، جلیل. (1394). بانوی ادب، حضرت ام‌البنین، ری: سمیع

ربانی خلخالی، علی. (1378). ستاره درخشان مدینه حضرت ام‌البنین(ع). قم: مکتب الحسین(ع)