آیت‌الله بروجردی با جریان نواب صفوی مخالف بود یا با برخی اقدامات او

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر عالمیان؛ استاد جامعه المصطفی(ص)، 9 اسفندماه در نشست علمی «رفتارشناسی سیاسی آيت‌الله العظمی بروجردی در مواجهه با جریانات سیاسی مذهبی(مطالعه موردی: فدائيان اسلام)» با توضیح اینکه علت شکل‌گیری این بحث مطالبی بود که در فضای مجازی علیه آیت‌الله العظمی بروجردی نوشته شده است و ایشان را فردی دور از سیاست توصیف کرده‌اند و اینکه ایشان نسبت به برخی جریانات سیاسی مانند نواب صفوی موضع سلبی داشته است، گفت: بنده از سال 1385 تا 1388 سه سال وقت صرف کردم تا به اندیشه‌های سیاسی آیت‌الله بروجردی بپردازم زیرا به ایشان اجحاف است که او را فقط یک مرجع تقلید فقهی بدانیم. حاصل این تحقیقات، کتابی در سال 1389 بود که مرکز اسناد انقلاب اسلامی با عنوان بررسی اندیشه و رفتار سیاسی آیت‌الله بروجردی به چاپ رساند و بعدها از دل این کتاب مقالاتی استخراج کردم که یکی از مباحث آن همین بحث امروز است.

عالمیان با بیان اینکه بنده در بحث خود دنبال این نیستم که همگنی و همسانی میان مواضع آیت‌الله بروجردی و فدائیان اسلام برقرار کنم، اضافه کرد: آیت‌الله بروجردی از بزرگان دینی و مراجع علی الاطلاق بودند و بزرگان امروز در عرصه تقلید همگی از شاگردان ایشان هستند. آیت‌الله سبحانی که از جمله دو شخصی بود که وقتی در درس اشکال می‌کرد آیت‌الله بروجردی با کمال میل نقد او را می‌شنید در حالی که اصولا خیلی از اشکال شاگردان استقبال نمی‌کردند.

عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص) با بیان اینکه فرضیه بنده آن است که آیت‌الله بروجردی سیاسی بود و در این تردیدی وجود ندارد، گفت: ایشان مرجعی سیاسی بود ولی کنش او همراه با حزم و احتیاط بود یعنی اگر امام به دل حکومت شاهنشاهی زد و احتیاطی در این عرصه نداشت مرحوم آیت‌الله بروجردی در این عرصه محتاط بود، البته باز این فرضیه را تقویت می‌کنم که کادرسازی که مرحوم بروجردی داشت بعدها در نهضت امام به کارآمد و پیروزی نهضت را رقم زد. بحث مهم این است که موضع آیت‌الله بروجردی از نگاه مورخان چگونه است؛ دو دیدگاه داریم؛ اول اینکه ایشان به صورت کلی با فدائیان اسلام که رهبر آن سیدمجتبی میرلوحی یا نواب صفوی بود، مخالف بوده است.

وی ادامه داد: فدائیان با رویکرد خاصی به مسائل سیاسی ورود داشتند و به دنبال فعالیت‌های ضد دینی کسروی، از مراجع تقلید حکم ارتداد او را گرفتند و تلاش کردند تا او را اعدام انقلابی کنند همچنین هژیر را ترور کردند و با این حرکت جریان فدائیان شکل گرفت ولی در 27 دی 1334 آنها را کشتند.

استاد جامعه المصطفی افزود: آیت‌الله بروجردی در زمانی زعامت حوزه را برعهده داشت که مراجع ثلاث وفات کرده بودند و اوضاع حوزه هم بهم ریخته و نامناسب بود زیرا اوضاع استبدادی رضاشاه طوری بود که اجازه نمی‌داد حوزه به نظم و پیشرفت برسد تا اینکه آیت‌الله بروجردی در سال 1324 زعامت حوزه قم را بر عهده گرفت و به دنبال آرام‌سازی فضا بوده است لذا در موضع‌گیری‌های ایشان باید این مسئله لحاظ شود؛ فدائیان اسلام هم در چنین شرایطی فعالیت خود را آغاز کردند و فعالیت آن‌ها با دغدغه حفظ دین و حوزه بوده است.

عالمیان اضافه کرد: پس یک دیدگاه معتقد به مخالفت آیت‌الله بروجردی با نواب بوده است؛ از جمله برخی شاگردان ایشان گفته‌اند که آیت‌الله بروجردی فعالیت فدائیان اسلام را زیر سؤال بردند و در جلسه درس به این مسئله معترض بودند یا یکی دیگر از شاگردان می‌گوید برخورد ایشان با فدائیان مرحله‌ای بود و از نصیحت مشفقانه شروع شده و در مرحله بعد با لحن تند و در نهایت با تهدید و تکفیر تداوم یافت.

حمایت آیت‌الله بروجردی از نواب؟

وی با بیان اینکه دیدگاه دیگر موافقت با اقدامات نواب و فدائیان است، تصریح کرد: مرحوم رضا گلسرخی از نزدیکان نواب گفته است که آیت‌الله بروجردی دفاع می‌کرد و حتی این شایعه که ایشان دستور داد شهریه فدائیان قطع شود صحت ندارد یا محمدهادی عبدخدایی که الان زنده است از تفقد آیت‌الله بروجردی خبر داده است. در 15 دی ماه 1384 در هتفه نامه پرتو سخن صفحه 15 هم مصاحبه‌ای از بنده با همسر نواب منتشر شد؛ با خانم نیره‌السادات احتشام رضوی که اخیرا از دنیا رفتند گفت‌‌وگو کردم و ایشان فرمود بعد از شهادت همسرم آیت‌الله بروجردی بسیار ما را مورد تفقد قرا دادند و هر نوع زاویه داشتن با مرحوم نواب را منکر شدند یا آیت‌الله سیدحسین بدلا از شاگردان آیت‌الله بروجردی از کمک مالی به نواب خبر داده است.

عالمیان با بیان اینکه پس دو دیدگاه متضاد در این زمینه وجود دارد ولی نظر بنده جمع میان اقوال است، اظهار کرد: برای تبیین بحث باید این مقدمه را بگویم که آیا مخالفت آقای بروجردی با فدائیان در فرض اول به خاطر سیاسی‌نبودن ایشان است؟ اگر جواب منفی است چه عواملی سبب شد تا مرحوم بروجردی با برخی اقدامات فدائیان مخالفت کند؛ در مورد پرسش اول بنده با قاطعیت معتقدم که آیت‌الله بروجردی مرجعی سیاسی بودند و به تعبیر رهبر معظم انقلاب ایشان نه تنها به امور درسی و معیشتی بلکه به امور سیاسی هم می‌پرداختند. از لحاظ قرائن و شواهد هم به این نتیجه می‌رسیم که ایشان مرجعی سیاسی بود. ایشان تاثیرپذیری زیادی از مرحوم آخوند خراسانی به عنوان استادش داشت.

وی ادامه داد: البته در جریان مشروطیت سرخوردگی برای علما ایجاد شد ولی مرحوم آخوند تاثیر زیادی در بحث داشت؛ آیت‌الله بروجردی در سخنانی به شاگردانش تاکید کرده است که نمی‌توان مسائل سیاسی را از مسائل دینی جدا کنیم در حالی که حج یکی از عمیق‌ترین عبادات است که در دایره مسائل سیاسی می‌گنجد. همچنین باید به این نکته توجه شود که آقای بروجردی یک بیماری گرفتند و برای درمان به بیمارستانی در تهران رفتند و امام به همراه چندتن از حوزویان آن زمان از ایشان دعوت کردند تا به قم بیایند. امام فرموده است علت اینکه من آیت‌الله بروجردی را به قم دعوت کردم روحیه سیاسی و اندیشه خوب ایشان در این عرصه بود. اقدامات فراوان سیاسی آن مرحوم هم مؤید حضور در این عرصه است؛ ایشان در بحث تشکیل مجلس مؤسسان، در رژه دختران بی‌حجاب به مناسبت روز کشف حجاب، در بحث اصلاحات ارضی، ازدواج با شاهزاده ایتالیایی که مسیحی بود موضع گرفتند و در مقابله با بهائیت که سنگ تمام گذاشتند؛ آیت‌الله بروجردی با رضاشاه هم مبارزه جدی کرده بود ولی متاسفانه فرزند یا نوه آخوندخراسانی او را لو داد و ایشان سال‌ها به زندان افتاد، کما اینکه شیخ ابراهیم زنجانی، مرحوم شیخ فضل الله را بر سر دار فرستاد.

مرحوم بروجردی مرجعی سیاسی بود

استاد جامعه المصطفی با بیان اینکه ایشان این رویه سیاسی را داشت، گفت: بنابراین ایشان مرجعی سیاسی بود ولی چرا با فدائیان مخالف بود؟ فرضیه بنده این است که ایشان با برخی اقدامات فدائیان مخالفت داشت ولی کلا با آنان مخالف نبود و این جریان را تکفیر نکرد و آنها را مرتد ندانست. علل این مخالفت هم برخی علل اصلی و فرعی است. اولین علت اینکه مرحوم بروجردی تجربه سیاسی تلخی از جریان مشروطه و حوادثی که برای آخوند خراسانی پیش آمد در ذهن داشت؛ علت دیگر مصلحت‌سنجی بود زیرا این نوع اقدامات تند سیاسی را به نفع حوزه نوپا نمی‌دانست؛ ایشان معتقد بود که ما با شاه و اقدامات او موافق نیستیم و تذکر هم می‌دهیم ولی با اقدام تند و خشن هم موافق نیستیم لذا به دو دلیل مصلحت‌سنجی و مشخص نبودن نتیجه این نوع فعالیت‌ها، از مواضع نواب انتقاد می‌کرد.

عالمیان با بیان اینکه تمرکز مدیریتی برای بازسازی حوزه علمیه و پرهیز از احتمال شکل‌گیری یک حرکت سیاسی به نام حوزه سبب شده بود تا ایشان با برخی اقدامات فدائیان مخالف باشد، تصریح کرد: برخی عوامل فرعی هم وجود دارد که از جمله می‌توان به برخی اقدامات جریان فدائیان و تحریک آیت‌الله بروجردی از سوی برخی اطرافیان اشاره کرد؛ به تعبیر یکی از افراد؛ در بیوت برخی از بزرگان دیوار گوشتی وجود دارد زیرا یک مرجع مانند مرحوم بروجردی آنقدر دغدغه داشت که نمی‌توانست به همه امور بیت بپردازد لذا برخی سوء استفاده می‌کردند، از جمله فردی به نام سیداحمد خادمی که در بیت آیت‌الله بروجردی بود و باعث فراری‌ شدن امام از بیت ایشان شد. این فرد با نواب مخالف بود و شیطنت‌هایی کرده بود.

وی افزود: نتیجه بحث اینکه مرحوم بروجردی مخالف صرف جمعیت فدائیان نبود و آنان را مورد حمایت قرار داده بود ولی برخی شیوه مبارزاتی آنان را نمی‌پسندید؛ اینکه برخی می‌گویند ایشان در جریان اعدام نواب کاری نکردند درست نیست زیرا رایزنی‌هایی با شاه داشتند و حتی خود شاه به نحوی غافل‌گیر شده بود. بنده از همسر و دختر نواب این مسئله را پرسیدم و تایید کردند که آقای بروجردی اقداماتی برای رفع حکم اعدام کردند ولی به نتیجه نرسید.

لزوم اثبات عوامل اصلی مخالفت آیت الله بروجردی

در ادامه این جلسه حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی ابوطالبی؛ معاون پژوهش مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی به عنوان ناقد، گفت: در نسبت مرحوم بروجردی و فدائیان باید بین این دو موضوع تفکیک کنیم یعنی بین اینکه آیا ایشان با اصل حرکت فدائیان مخالف بودند و یا اینکه با برخی روش‌های این گروه موافقت نداشتند آن هم برای حفظ و صیانت حوزه علمیه در آن دوره. نوع نگاه اگر این باشد فرضیه شما اثبات نخواهد شد زیرا گواه بر آن است که ایشان از اساس مخالف حرکت فدائیان بودند ولی اگر بتوانیم نشان دهیم ایشان با اصل حرکت موافق ولی با برخی روش‌ها مثلا حرکت مسلحانه و یا اجتماعات زیادی حوزویان که باعث لطمه به دروس حوزه بود مخالف بودند اوضاع فرق می‌کند؛ زاویه دیگر هم این است که ایشان با اصل جریان فدائیان موافق و با برخی روش‌های آنان هم موافق بودند، ولی برخی اطرافیان برای ایشان ذهنیت‌سازی کردند که ایشان را به عقب‌نشینی واداشت یا برخی اطرافیان مرحوم نواب کارهایی کردند که باعث عدم حمایت آن مرحوم شد.

ابوطالبی افزود: شما برای اثبات سیاسی‌بودن آیت‌الله بروجردی به تاثیرپذیری از آخوندخراسانی اشاره کردید ولی باید شواهدی را بیاورید که این تاثیرپذیری را نشان دهد زیرا برخی افراد خیلی به استاد خود علاقه دارند و احترام می‌گذارند ولی در مسائل سیاسی دنباله‌رو نیستند. همچنین اینکه فرمودید ایشان به عدم جدایی دین از سیاست معتقد بود، بحث درستی است ولی می‌تواند به اندیشه فقهی آن مرحوم در اعتقاد به ولایت مطلقه فقیه هم استناد شود. همچنین در بحث قطع شهریه هم تناقض در سخنان شما وجود دارد زیرا در جایی فرمودید که مرحوم گلسرخی نزد آقای بروجردی رفت و گفت که شهریه ما قطع شده است لذا اگر شما با فدائیان مخالفید ما با آنها همکاری نکنیم ولی آقای بروجردی فرموده بود خیر و این مسئله نشان می‌دهد که شهریه از سوی برخی عوامل بیت ایشان قطع شده بود؛ در جای دیگر هم گفتید که مرحوم بروجردی به خاطر فضاسازی و شبهاتی که ایجاد شد دستور قطع شهریه را دادند ولی بعدا رفع شد.

دیدگاه بروجردی درباره حضور مطهری و منتظری در مجلس

معاون پژوهش مؤسسه امام خمینی(ره) ادامه داد: شما به بحث عدم ورود طلاب در مسائل جزئی سیاسی اشاره کردید و گفتید که آن مرحوم با نامزدشدن شهید مطهری و آیت‌الله منتظری مخالفت کردند ولی ظاهرا بحث این است که نماینده قم را باید ایشان تایید می‌کرد؛ نقل است که خود نواب هم یکبار تصمیم گرفت که نماینده شود و مرحوم بروجردی او را تایید کرد ولی بعدا نواب منصرف شد؛ اگر این مسئله درست باشد مخالفت با آیت‌الله منتظری و شهید مطهری هم زیر سؤال خواهد رفت و باید به این نقل یا استنتاج شک کنیم.

وی در پایان افزود: بحث بسیار مهم دیگر موضع مرحوم بروجردی نسبت به اعدام فدائیان است زیرا باز نقل قول‌های مختلف داریم بنابراین باید تکلیف بحث روشن شود. همچنین شاید مواضع مرحوم بروجردی نسبت به فدائیان از لحاظ تاریخی فراز و فرود داشته باشد یعنی در مقطعی مخالفت کردند ولی بعدا دفاع کردند یا همزمان هم حامی بودند و هم مخالف یعنی از فعالیت ضدشاهی آنان دفاع می‌کردند ولی با برخورد مسلحانه مخالف بودند که این موضوع هم باید تبیین بیشتری شود. نتیجه آنکه اصل فرضیه شما درست است و مرحوم بروجردی مخالفت و موافقت‌هایی با فدائیان داشتند و نه کاملا موافق و نه کاملا مخالف بودند.